Отпад

Во Република Македонија постојат повеќе закони кои покриваат и решаваат одредени проблематики и прашања поврзани со отпадот. Дел од тие закони кои се во надлежност на Министерството за животна средина и просторно планирање

Документи кои ги објаснуваат стандардите, процедурите и мерките за управување со отпадот, вклучувајќи информации за третманот, сортирањето и одржувањето на одговорност, со цел да се обезбеди ефикасно и одржливо управување со отпадот

Упатство за постапување на општините, општините во градот Скопје и градот Скопје со напуштени или отпадни возила во чекори

• Упатство

УПАТСТВО за водење на постапка за издавање на дозвола за колективен постапувач и за водење на постапка за одобрување или неодобрување на годишен извештај согласно со Законот за управување со пакување и отпад од пакување

• Упатство

Комуналниот отпад е еден од основните текови отпад што се создава.Комунален отпад е отпадот од домаќинствата, како и друг отпад кој се создава во комерцијалниот и индустрискиот сектор кој поради неговите карактеристики, состав и количина е сличен со отпадот од домаќинствата. Отпад од домаќинствата е отпад кој редовно се собира од домаќинствата, вклучувајќи го и отпадот што се остава на собирните места и собирните центри и одделно собраниот опасен отпад од домаќинствата, кабаст отпад, отпадот од градинарството и така натаму.Околу 78% од населението е вклучено во јавниот систем на собирање на комунален отпад, што го извршуваат јавните претпријатија. Останатото население (22%) кое не користи комунални услуги, во најголем дел е концентрирано во руралните населени места. Општа практика е собирање на несепариран комунален и неопасен индустриски отпад како и несепарирани неопасни и опасни фракции на отпад.

Усвоен е и Правилник за општите правила за постапување со комуналниот и со другите видови неопасен отпад.

Правилник за општите правила за постапување со комуналниот и со другите видови неопасен отпад

Активностите на преработка и рециклирање за комуналниот отпад се многу ограничени. Во однос на рециклирањето, општините не организираат посебно собирање на биоотпад или суви рециклирачки материи во Северна Македонија. Постојат некои маргинални активности за рециклирање, со неформални собирачи на отпад што го собираат отпадот од депонии и канти. Воспоставените системи за отпад од пакување, батерии и акумулатори, електрична и електронска опрема се воспоставени од страна на организациите за Проширена одговорност на производителот, во договор со општините и другите субјекти вклучени во шемата за проширена одговорност на производителот.

Правилникот за количеството на биоразградливи состојки во отпадот што смее да се депонира е преку примена на превенција, рециклирање, компостирање, производство на биогас или други начини на искористување на материјата и енергијата на биоразградливиот отпад да се постигне намалување на количеството биоразградливи состојки во отпадот што се депонира. Голем дел од растителното ткиво што се произведува во земјоделството се искористува повторно, на начин што е поволен за животната средина. Ѓубривото добиено од крупната и од ситната стока се искористува во целост за ѓубрење на почвата.

Правилникот за количеството на биоразградливи состојки во отпадот што смее да се депонира 

Во однос на отпадот од пакување е организиран формален систем за негово собирање и рециклирање разработен во соодветниот закон.

Постои законската регулатива за третирање на отпадните гуми каде е наведено дека при постапка на преработка на отпадни гуми, рециклирањето има предност во однос на нивното искористување во енергетски цели. Преработката треба да опфати најмалку 70% од количините на увезени нови гуми од претходната година во Република Македонија.

Правилник за начинот на постапување со отпадните гуми

Законската регулатива за отпад од искористени возила, е насочена кон спречување на создавање на отпад од искористени возила, со тоа што промовира можност за организирано собирање и постапување со искористените возила, со можност за повторна употреба на одредени нивни градбени компоненти и материјали, потоа нивна рециклажа и соодветно отстранување на отпадот. При тоа ќе се има увид на сите увезени возила, потоа на сите искористени возила преземени од страна на собирните пунктови, како и на количините на компонентите и материјалите за понатамошна преработка, рециклирање и отстранување, како и на опасните компоненти од размонтираните искористени возила.

Правилник за мерките за заштита на животната средина за постапување со искористени возила

Претставува системот на објекти и инсталации за постапување со отпад кои се меѓусебно поврзани (примарен систем за собирање на отпад, претоварни станици, секундарни транспортни системи, депонии). Усвоен е Правилник за минималните технички услови во поглед на заштита на животната средина кои треба да ги исполнуваат претоварните станици, условите што треба да ги исполнуваат локациите на кои што се градат односно се поставуваат претоварните станици, како и роковите за чување на отпадот во претоварните станици според видовите на отпад.

Правилник за начинот и условите за функционирање на интегрираната мрежа за одстранување на отпадот

Правилник за минималните технички услови

Во Правилникот за начинот и условите за складирање на отпадот, како и условите што треба да ги исполнуваат локациите на коишто се врши складирање на отпад се пропишани видовите и начините на складирањето, утврдувањето на карактеристиките на отпадот непосредно пред складирањето, како и општите услови на системот за заштита, контрола и одржување на локациите за складирање на отпадот. Во правилникот е дадена и индикативната листа на некомпатибилни отпади и материјали.

Правилник за начинот и условите за складирање на отпад, и условите што треба да ги исполнуваат локациите

Цврстиот отпад што се создава во Република Македонија, во најголем дел се отстранува на депонии. Илегалните депонии за комунален отпад се доста застапени особено во руралните предели. Депониите претставуваат ризик во поглед на загадувањето на воздухот, почвата, површинските води и подземните води. Поседуваат и потенцијални ризици за биодиверзитетот, земјоделското земјиште и здравјето на луѓето, како последица од депонирање на неселектиран опасен и неопасен отпад.

За регулирање на работата на депониите постојат неколку подзаконски акти како што се правилникот за условите кои треба да ги исполнуваат депониите, во кој се пропишуваат условите кои треба да ги исполнат депониите заради спречување и намалување на штетните влијанија на отпадот врз животната средина, животот и здравјето на луѓето.

• Правилник за условите кои треба да ги исполнуваат депониите

Условите за прифаќање на отпадот во одредена депонија, врз основа на видот и составот на отпадот, способноста за формирање на исцедок, промените на состојбата односно однесувањето на отпадот на подолг временски период и попрецизни податоци за општите својства на отпадот што треба да се депонира се наведени во: 

• Правилникот за критериумите за прифаќање на отпадот во депониите од секоја класа

При наведување на критериумите за прифаќање на отпадот на соодветна класа на депонија треба да се земе во предвид заштитата на животната средина и заштита на здравјето на луѓето. За определување на општите својства на отпадот  се определува количината на органските материи во отпадот, биоразградливоста на органските материи во отпадот, екотоксиколошките својства на отпадот итн., преку определување на основен растворен органски јаглерод, вкупен органски јаглерод, вкупно растворливи честички, тешки метали, сулфити, хлориди, феноли и др.

Целите се превенција  и редукција на негативните ефекти на депониите  врз животната средина односно површинските и подземните води, почвата, воздухот и здравјето на луѓето.  Правилникот предвидува следење на состојбата на телото на депонијата, следење на површинските и подземните води во непосредна близина на депонијата, следење на гасовите од депонијата, следење на емисиите во воздух од депонијата, следење на емисиите во воздух од постројките за горење гас на депонијата и др.

• Правилник за начинот и постапката за работа, следење, работа и контрола на депонијата
• Правилник за формата и содржината на барањето за основање на депонија за неопасен и инертен отпад
• Правилник за дозвола за оператор на депонија
• Правилник за отстранување на отпад, и начинот за обука и тренинг на вработените

Отстранувањето на отпадот по пат на горење или согорување се врши во посебно конструирани инсталации, во зависност од видот на отпадот. Инсталациите за горење или согорување, вклучувајќи ги и сите подготвителни помошни и сервисни објекти, уредите и опремата кои се во функција на уредот и опремата за горење и за согорување, треба да бидат конструирани и да работат така што ќе се спречи да дојде до надминување на граничните вредности на загадувачките супстанции кои се испуштаат во воздухот, почвата и во водите, испуштањето мириси и бучава, како и да се обезбеди заштита на животот и на здравјето на луѓето.

• Правилник за граничните вредности на емисии при горење и согорување на отпад.

Отпадот од рудниците и каменоломите може да препокрие голема површина на земјиште и да има штетно влијание врз воздухот, водата и почвата освен ако не е добро управуван. Различни активности во рударството и каменоломите резултираат со значајни количини на неупотребени материјали, од различна природа и со различна потенцијална опасност.

Количината на отпадот од трансформација на енергијата зависи од употребеното гориво, но некои податоци за количината на создадениот отпад може да произлезат од количината на продуцираната електрична енергија. Хидроелектраните и електраните кои работат на гас не генерираат цврст отпад. Додека термоелектраните кои работат на јаглен и други фосилни горива продуцираат голема количина на отпад како пепел и друго. Тоа значи дека поместување на производството на електрична енергија кон почисти и обновливи извори за производство на енергија ќе резултира со редукција на количеството на отпадот.

Отпад генериран со активностите на конструкција и уривање на објекти во градежништвото, може да содржи опасни супстанции како што е азбестот, кој може да е присутен во големи количини кога старите згради се рушат и реновираат. Голем број на компоненти во отпадот кој се создава во градежништвото можат да се рециклираат и да заменат до 10 % од основните супстанции.

• Правилник за начинот за постапување со отпад од азбест и производи кои содржат азбест

Опасен отпад е отпадот што содржи супстанции кои имаат едно или повеќе својства како што се: експлозивност, реактивност, запаливост, надразливост, токсичност, инфективност, канцерогеност итн. Како резултат на опасните супстанции кои ги содржи опасниот отпад тој претставува сериозен ризик за животната средина  и здравјето на луѓето ако не се управува со него правилно и безбедно. Одредени сектори во економијата продуцираат опасен отпад, а како најголем меѓу нив е производствената индустрија. Како што е случајот и со останатиот отпад, така и со опасниот отпад, воспоставувањето на законска регулатива, соодветна обука на персонал за управување со истиот, како и зголемување на јавната свест се главните елементи за безбедно управување со опасниот отпад.

Опасниот отпад поседува поголем ризик за животната средина и здравјето на луѓето отколку неопасниот отпад и затоа е потребен строго контролиран режим при управување со истиот кои се регулирани со 

• Правилник за поблиски услови за постапување со опасниот отпад и начинот на пакување и означување

Главните принципи на кои се базира управувањето со опасниот отпад се намалување на опасниот отпад и безбедносен транспорт на истиот, намалување на степенот на опасноста на опасниот отпад и соодветно постапување со истиот. Во овој правилник се напишани одредени безбедносни мерки во однос на собирање, постапување и мониторинг на опасниот отпад како и дополнителни мерки во однос на обележување, пакување и означување  на опасниот отпад од продуцентот до крајното отстранување или рециклирање. Методите за преработка на опасниот отпад вклучително и повторна употреба, рециклирање и употреба на отпадот како извор на енергија во однос на употребливите супстанции и другите состојки  во опасниот отпад треба да се соодветни на видовите и количините на опасниот отпад кој се преработува. Дозволите кои се даваат на инсталациите кои работат со опасен отпад треба да исполнуваат одредени построги критериуми отколку инсталациите кои работат со неопасен отпад.

Полихлорираните бифенили (ПХБ)-Polychlorinated Biphenyls (PCB) спаѓаат во групата на синтетички хемикалии кои се познати како перзистентни органски загадувачи-Persistent Organic Pollutants (POPs). ПХБ се продуцирани масовно од 30те до 80те години од минатиот век. Тие имаат голема хемиска стабилност и резистентност на топлина и широко се употребуваат како компоненти на електричната и хидрауличната опрема како и подмачкувачи. Се употребуваат во затворени апаратури како диелектрични течности во електричната опрема како што се трансформаторите, кондензаторите, хидрауличните системи. Ги има во индустриски масла, бои, лепила, пластика итн. ПХБ се класифицираат како можни хумани канцерогени и продуценти на разни негативни ефекти кај луѓето и животните вклучувајќи репродуктивна токсичност, имунотоксичност и тератогеност. Во одредени медиуми на животната средина како подземните и површинските води, почвата, па и храната ПХБ може да се транспортираат на големи растојанија и да се детектираат на места далеку од местото на нивно производство или употреба. Идентификацијата на локациите со трансформатори што содржат ПХБ е во тек и веќе се врши отстранување (горење во странство)

•  Правилникот за начинот и условите за постапување со ПХБ

Маслата за подмачкување се вообичаено користен продукт во нашиот секојдневен живот кои им овозможуваат на моторите и машините да ја извршуваат својата функција. Во текот на нивното користење маслата ги губат нивните особини и се контаминираат. Така искористените масла по одредено време се заменуваат со нови масла за подмачкување.

Отпадните масла спаѓаат во групата на опасен отпад поради своите опасни карактеристики. Отпадните масла кои се наоѓаат во реките и езерата го загрозуваат водниот жив свет. Само едно литро отпадно масло може да контаминира милиони литри на вода. Контаминација на почвата се јавува како резултат на истурени отпадни масла на површината на земјата. Се креира систем за собирање, чување, регенерирање и отстранување на отпадните масла, а се со цел да се спречат негативните ефекти врз животната средина и да се извлече економски бенефит со регенерација на отпадните масла.

• Правилник за собирање,транспортирање, преработка, складирање, третман и отстранување на отпадните масла

Пропишани се и начини на постапување и обележување на медицинскиот отпад, како би се намалило негативното и штетно дејство врз животната средина и здравјето на луѓето. Сепаратното собирање на медицински отпад во болниците и во другите здравствени институции се развива бавно.

• Правилникот за начинот на постапување со медицинскиот отпад

Правните и физичките лица кои создаваат, поседуваат или преработуваат титаниумдиоксид се должни до надлежниот орган за вршење на стручни работи од областа на животната средина-Управата за животна средина, да достават податоци за отпадот од титаниумдиоксид, кој е наменет за отстранување, како и да вршат мониторинг на почвата, водите и на воздухот на местата каде се преработува, складира и се отстранува отпадот од титаниумдиоксид, како и на околната зона којашто се смета за незагадена. 

• Правилник за постапување со отпадот од титаниумдиоксид, вршење и мониторинг и начинот на доставу

Сегашната законска регулатива во однос на отпадот се базира на концептот на хиерархија во управувањето со отпад. Ова значи во идеален случај отпадот треба да се превенира, а додека она што не може да се превенира треба повторно да се искористи, обнови или рециклира колку што е можно повеќе. Додека пак депонирањето на отпадот на депонии треба да се користи што е можно помалку, бидејќи е најлошата опција за животната средина и укажува на губење на ресурсите. Хиерархијата во управувањето со отпадот не треба да се гледа како тешко достапна и брзо достапна цел, особено кога се има во предвид дека постојат различни методи на третман на отпадот кои имаат и различно влијание врз животната средина. Целта на придвижување кон рециклирање и обновување на отпадот претставува придвижување кон хиерархијата во управување на отпадот и намалување на користењето на депониите.

Превенцијата на генерирање на отпадот би требало да заземе иницијално место, бидејќи редуцирање на отпадот подразбира и редуцирање на потребата за негово собирање и третман кое е во корелација со трошоците и влијанието врз животната средина. Превенција на создавањето на отпад во смисла на употреба на материјали, добра, сервиси на таков начин што нивното производство, употребата, реупотребата, рециклирањето ќе резултираат со најмало можно производство на отпад. Превенцијата е само еден дел од концептот на почисто производство.

Можеби најголем предизвик претставува воспоставувањето на соодветенциклус за рециклирање на отпадот.

Инсенерација или согорување на отпадот со искористување на енергијата е уште една опција за избегнување на депониите.

Депонирање на отпадот на депонии е најдолната можна опција во хиерархијата на управување со отпадот, но сеуште најдоминантен метод користен кај нас. Депониите во нашата земја најчесто се неправилно управувани и не ги задоволуваат минималните стандарди во однос на животната средина и здравјето на луѓето. Голем предизвик е да се достигнат одредени стандарди при градењето на депониите и да се затворат несоодветно управувани и одржувани места.

Точни и навремени податоци за отпадот се едни од главните елементи за долгорочна превенција на илегалните места на депонирање на отпадот. Несоодветни податоци може да доведат до несоодветни одлуки во однос на законската регулатива за отпадот како и воспоставување на несоодветна инфраструктура за управување со отпадот.

Управувањето со отпадот во нашата земја сеуште претставува проблем, бидејќи количината на отпадот е во постојан пораст, а законската регулатива во одредени случаи слабо се имплементира.

Емисиите на стакленички гасови од секторот отпад ги опфаќаат следните категориите: депонии за цврст отпад, биолошки третман на цврст отпад, согорување и отворено горење на отпад и третман и испуштање на отпадни води. Вкупните емисии од овој сектор се проценети на 2.226,1 Gg CO2-eq во 2013 и 2.323,5 Gg CO2-eq во 2014. Најзначајни се емисиите од депониите на цврст отпад кои покриваат 94,4 % од вкупните емисии од овој сектор во 2014 година. Емисиите од согорување и отворено горење на отпад претставуваат 1,4% од вкупните емисии од отпад. Преостанатите 4.2% од емисиите на стакленички гасови од овој сектор потекнуваат од третманот и испуштањето на отпадните води (од домаќинствата и од индустријата). Емисиите на CH₄ сочинуваат 97,6% од вкупните емисии (изразени во CO2-eq) од секторот отпад во 2014 година. Емисиите на CO2 од овој сектор во СевернаМакедонија се јавуваат само како резултат на отвореното горење на отпадот и учествуваат со 0,4% во вкупните емисии од секторот, додека емисиите на N₂O претставуваат 2% од вкупните секторски емисии. Најголем удел имаат емисиите од секторот енергетика, со 65,2% во 2014, а после тоа се секторот отпад со 19%.

Емисии и понирања на стакленички гасови по сектори (во Gg CO2- eq)

Увоз, извоз и транзит на отпад во Република Северна Македонија се врши согласно членовите 92,93,94,95,96,97 од Законот за управување со отпад. Увоз, извоз и транзит на отпад во Република Северна Македонија се врши според Базелската конвенција за контрола на прекуграничното пренесување на опасен отпад и негово складирање. 

Правилник за формата и содржината на обрасците за прекугранично пренесување на отпад

Министерството за животна средина и просторно планирање организира информативен систем за управување со отпад, како дел од севкупниот Македонски информативен систем за животна средина. Организационите единици за регионално управување со отпадго организираат информативниот систем на локално ниво, со кој се обезбедува собирање и презентирање на податоци за состојбата во врска со управување со неопасниот отпад. Организационите единици за регионално управување со отпадсе должни добиените податоци за состојбата во врска со управување со неопасен отпад да ги достават до надлежниот орган за вршење на стручни работи во животната средина-Управата за животна средина.

Информативен систем за управување со отпад

Формата и содржината за евиденција, како и содржината на годишните извештаи е пропишана во: 

• Правилникот за формата и содржината на дневникот за евиденција за постапување со отпад
• Правилник за содржината и начинот на водење, на евиденцијата во регистарот на отпад

 Дневник за евиденција

Надзор над примената на Законот за управување со отпад и прописите донесени врз основа на овој закон, врши органот на државната управа надлежен за работите од областа на животната средина-Министерството за животна средина и просторно планирање. Инспекцискиот надзор над примената на Законот за управување со отпад и на прописите донесени врз основа на овој закон го врши Државниот инспекторат за животна средина.

За работите од надлежност на општините, општините во градот Скопје и градот Скопје утврдени со овој закон инспекцискиот надзор над примената и спроведување на овој закон го вршат овластени инспектори за животна средина на општините, општините во градот Скопје и овластени инспектори за животна средина на градот Скопје.

Инспекциски надзор над примена на истиот закон во делот на прометот со производи и пакувања, означувањето на производите и пакувањата и информирањето на потрошувачите го врши државниот пазарен инспектор. Додека инспекцискиот надзор над примена на законот во делот на создавање, селектирање и пакување на медицинскиот отпад врши државниот санитарен и здравствен инспекторат, во соработка со државниот инспектор за животна средина.

Инспекциски надзор над примената на овој закон во делот на управување со неопасен отпад врши Државниот комунален инспекторат. Надзор над спроведување на прописите донесени од Регулаторната Комисија врши Регулаторната Комисија. Надзор над спроведувањето на обврските од страна на субјектите кои транспортираат отпад во однос на обврската за поседување на транспортни и идентификациони формулари како и обрасците од членот 96 Дозволи и согласности за извоз, увоз и транзит на отпад, ставови (7) и (8) од овој закон, врши Царинскиот орган и органот на државна управа надлежен за вршење на работите од областа на внатрешни работи.

• Правилник за висината на трошоците за инспекциски надзор извршен на барање на правно или физичко лице

Одредбите од Законот за управување со отпад се однесуваат на сите видови отпад наведени во Листата на видовите отпад освен на наведените отпади во членот 2 (Примена на законот), од Законот за управување со отпад.