Климатски промени

Во Републикa Северна Македонија, збирните емисии и понори на стакленички гасови (нето емисии) во 2016 се проценува дека се 8.020 Gg CO₂-eq (вклучувајќи ги и шумарството и другите употреби на земјиштето). Значителни варијации во нето емисиите може да се забележат во 2000, 2007, 2008 и 2012 година, каде се забележува пораст на CO₂ емисиите во секторот шумарство и други употреби на земјиштето (наместо смалување/понирање) како резултат на зголемената појава на шумски пожари. Емисиите на стакленички гасови во 2016 година се намалени за 34,6% во споредба со 1990 година. Тоа е резултат на намалено производство на електрична енергија од лигнит, замена на горива (нафта за ложење за производство на електрична и топлина енергија заменeти со природен гас) и помало индустриско производство кое се намалува по 2012 година.(Инвентар на стакленички гасови, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Најголем удел имаат емисиите од секторот Енергетика, со 73,7% во 2016, а после тоа се секторот Земјоделство (без шумарство и други употреби на земјиштето) со 11,8% учество, секторот Индустриски процеси и користење на производи со 8,5% и секторот Отпад со 6%. Учеството на емисиите од секторот Енергетика е доманинатно низ целата временска серија 1990-2016. (Инвентар на стакленички гасови, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Шумарството со потсекторот земјишта е главен апсорбент на стакленичките гасови во Република Северна Македонија, со исклучок на неколку години, кога појавата на шумски пожари (опожарена површина) била значително поголема од вообичаениот годишен просек. Во текот на годините шумското земјиште, застапеноста на различните типови шуми (листопадни, зимзелени и мешани), како и шумскиот прираст и сеча се релативно стабилни. Просечното апсорбирање на стакленички гасови во секторот шумарство е проценето на 1.608,3 Gg CO2-eq во 2015 година и 2,120.5 Gg CO2-eq во 2016 година. (Инвентар на стакленички гасови, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Што се однесува до емисиите по гасови (без секторот Шумарство и други употреби на земјиштето), емисиите на CO₂ преовладуваат низ целата серија 1990-2016.Нивното учество во 2016 година изнесува 76,5%, а потоа следат емисиите на CH4 со 15,7%, емисиите на N2O со 4,7% и сите гасови кои содржат флуор (F-гасови) со 3,1%.

И покрај малиот удел на гасовите кои содржат флуор (F-гасовите) во вкупните емисии, во инвентарот на стакленички гасови репортирани само емисиите на HFC и PFC гасовите. Емисиите на SF6 не се проценети за Македонија поради недостапноста на податоци за активност. Емисиите на HFC гасовите почнуваат во 2000 година со некои варијации во текот на временската серија, во зависност од активностите во секторот Идустриски процеси и користење на производи кои достигнуваат 316 Gg CO2-eq во 2016 година, додека емисиите на PFC гасовите значително се намалуваат после 2003 година. Значителен пораст на увоз на гасови (мешавини) кои се користат за ладење и климатизација резултира со зголемување на емисиите на HFC во 2016 година со поредба со 2015 година. (Инвентар на стакленички гасови, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Имајќи го предвид влијанието на емисиите на стакленички гасови, во испитуваниот период може да се забележи покачување на средногодишната температура на воздухот во сите разгледувани населени места во државата, односно позитивно отстапување од просечната средногодишна температура на воздухот, како и покачување на средногодишната температура на воздухот во сите разгледувани населени места, односно позитивно отстапување од просечната средногодишна температура на воздухот. Годишните отстапувања од просечната средногодишна температура во сите разгледувани населени места се движат помеѓу -0,4 и 2,5 °C. Исто така, како резултат на климатските промени се забележуваат и отстапувања од просечните годишни врнежи за период од 1981 до 1990 година се движат помеѓу 62% и 176%.

Генерално, иако постојат години во кои нема топлотни бранови, во разгледуваниот период (1990-2021) кај сите мерни локации се забележува тренд на пораст на бројот на топлотни бранови, пораст на вкупниот број на денови со Тмакс>90ти перцентил и пораст на средниот број денови по еден период во годините во кои има топлотни бранови.

2. Зошто се случува?

Постојат многу “природни” и “антропогени” (човечки предизвикани) фактори кои придонесуваат за климатските промени. Емисиите на стакленички гасови произлегуваат од повеќе сектори и тоа: Секторот енергетика, кој ги вклучува емисиите ослободени како резултат на активностите при кои се согорува гориво, особено нискокалоричниот јаглен, кој се користи за за прозиводство на електрична енергија и има доминантно учество во целокупнито разгледуван тренд; индустриските процеси и користење на производи како резултат на производствените индустрии (особено производство на челик и феролегури и цемент) и од употребата на супститути на супстанциите кои ја осиромашуваат озонската обвивка за ладење и климатизација; Секторот земјоделство, шумарство и други употреби на земјиштето ги опфаќаат емисиите кои се поврзани со сточарско производство и шумски пожари и Секторот отпад кој ги вклучува емисите произлегуваат од депонии за цврст отпад, биолошки третман на цврст отпад, согорување и отворено горење на отпад и третман и испуштање на отпадни води.

За ефикасна елиминација на ODSs во Република Северна Македонија се спроведува Национална акција за заштита на озонската обвивка, која досега резултира со целосна елиминација на потрошувачката на најголем дел од супстанциите. За оваа цел обезбедена е опрема за собирање и рециклирање на ладилни средства во земјата за сервисерите на разладни уреди и истите се обучени за добра пракса во сервисирањето на разладни уреди. Во истиот контекст извршена е и обука на цариници за контрола на увозот-извозот на супстанците што ја осиромашуваат озонската обвивка на граничните премини на Република Северна Македонија.

Климатските промени резултираат со намалување на врнежите и промена на нивната временска дистрибуција и зголемувањето на температурата и топлотните бранови во земјата.

3. Дали имаме национална цел?

Владата на Република Северна Македонија во 2021 ги усвои следните документи[1]:

Зајакнат национално определен придонес кон Договорот од Париз (eNDC, enhanced Nationally determined contribution) – април 2021 година
Трет двогодишен извештај за климатски промени (3rd BUR-biennial update report) – април 2021 година
Долгорочна стратегија за климатска акција и акционен план-август 2021 година

Со усвојувањето на овие документи, земјата постави среднорочни и долгорочни цели за намалување на емисии на стакленички гасови и прилагодување на најранливите сектори кон истите.

Како одговор на одлуката на Конференцијата на страните (COP) во Париз, повторена со одлуката од 2018 година на COP24 во Катовице, и во согласност со Одлуката на Владата од нејзината 65-та седница одржана на 13 април 2021 година, Република Северна Македонија го усвои и извести следниов засилен Ннационално определен придонес кон глобалните напори за намалување на емисиите на стакленички гасови: во 2030 година, 51% намалување на емисиите на стакленички гасови во споредба со нивоата од 1990 година, или изразено во нето емисии, во 2030 година, намалување од 82% во споредба со нивоата од 1990 година. Засилениот придонес е фокусиран на областа за ублажување, со визија да ја вклучи компонентата за адаптација во следните поднесоци, откако ќе се подготват и усвојат релевантните национални стратешки и плански документи од оваа област. Главните компоненти на подобрувањето на националениот придонес се реализираат во следните области: амбиција за ублажување, имплементација и комуникација. Дополнително на овие цели, беа вградени и резултатите од анализите на потенцијалот за намалување на емисиите на стакленички гасови во неенергетските сектори, односно анализирани се вкупно 63 политики и мерки за ублажување во следните сектори: Енергетика (вклучително: набавки на енергија, домување и неодредени, индустрија, транспорт); Земјоделство, шумарство и друго користење на земјиштето (FOLU), Отпад и дополнителни мерки (т.н овозможувачи на мерки за ублажување).

Со усвојувањето на Долгорочната стратегија за климатска акција со Акцискиот план, државата ги постави своите долгорочни цели и визија. Долгорочна визија е Република Северна Македонија до 2050 година да биде просперитетна економија со ниска содржина на јаглерод, која следи одржливи и климатски отпорни патеки за развој, ја подобрува конкурентноста и промовира социјална кохезија преку акција за борба против климатските промени и нејзините влијанија.

Долгорочна цел што го квантифицира придонесот на Северна Македонија во глобалните напори е намалување на националните нето емисии на стакленички гасови (вклучувајќи шумарство и друго користење на земјиштето и со исклучок на емисиите од увозот на електрична енергија и воздухопловството) од 72% до 2050 година во споредба со нивоата од 1990 година (или намалување на емисиите на стакленички гасови за 42% за 2050 година во споредба со 1990 година, со исклучок на емисиите од секторите шумарство и употреба на земјиште и увоз на електрична енергија и воздухопловство) и зголемена отпорност на општеството, економијата и екосистемите на Северна Македонија на влијанијата на климатските промени.

Засилениот национален придонес е силно поврзан со подготовката на нацртот на Интегрираниот план за енергија и клима, Долгорочната стратегија и нацрт-законот за климатска акција кој треба да влезе во владина процедура на усвојување во Q4/2022.

Беа развиени неколку документи како помошна алатка за имплементација на засилениот национален придонес:

Стратегија за финансирање на македонските засилени национално определени придонеси за климатските промени^[2]
Де-ризикување на македонски инвестиции за финансирање и политики за обновливи извори на енергија^[3]
Финансиско и политичко де-ризикување на засилениот NDC^[4]
Патоказ за данок на јаглерод и релевантна техничка анализа^[5]
Циркуларен економски план за ублажување на емисиите на македонските стакленички гасови во секторот отпад^[6]
Социо-економска проценка, вклучително и проценка на влијанието на COVID-19^[7]

Во однос на супстанците кои ја осиромашуваат озонската обвивка националните цели односно временската рамка за елиминација на ODSs се зададени во ратификуваниот Монтреалскиот протокол и неговите амандмани како и во националното законодавство.

Година	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Дозволена годишна потрошувачка на HCFCs (ODP тони)
Основна потрошувачка 1.8 ODP тони	1.71	1.62	1.53	1.44	1.35	1.26	1.17	1.08
Фактичка потрошувачка	0.72	0.57	0.18	0.27	0	0.26	0.64	0.37

[1] Трет двогодишен извештај за климатски промени,

Засилен националено определн придонес кон Договорот од Париз (eNDC)

Долгорочна стратегија за климатск аакција со Акциски план

[2] Стратегија за финансирање

[3] Дезиризикување на македоснките инвестиции

[4] Финасирање на НДЦ

[5] Патоказ за данокот на јаглеродот

[6] Циркуларна економија

[7] Социо-економска проценка

4. Дали националната цел е постигната?

Како одговор на одлуката на Конференцијата на страните (COP) во Париз, повторена со одлуката од 2018 година на COP24 во Катовице, и во согласност со Одлуката на Владата од нејзината 65-та седница одржана на 13 април 2021 година, Република Северна Македонија го усвои и извести следниов засилен Ннационално определен придонес кон глобалните напори за намалување на емисиите на стакленички гасови: во 2030 година, 51% намалување на емисиите на стакленички гасови во споредба со нивоата од 1990 година, или изразено во нето емисии, во 2030 година, намалување од 82% во споредба со нивоата од 1990 година. Засилениот придонес е фокусиран на областа за ублажување, со визија да ја вклучи компонентата за адаптација во следните поднесоци, откако ќе се подготват и усвојат релевантните национални стратешки и плански документи од оваа област. Главните компоненти на подобрувањето на националениот придонес се реализираат во следните области: амбиција за ублажување, имплементација и комуникација. Дополнително на овие цели, беа вградени и резултатите од анализите на потенцијалот за намалување на емисиите на стакленички гасови во неенергетските сектори, односно анализирани се вкупно 63 политики и мерки за ублажување во следните сектори: Енергетика (вклучително: набавки на енергија, домување и неодредени, индустрија, транспорт); Земјоделство, шумарство и друго користење на земјиштето (FOLU), Отпад и дополнителни мерки (т.н овозможувачи на мерки за ублажување).

Со усвојувањето на Долгорочната стратегија за климатска акција со Акцискиот план, државата ги постави своите долгорочни цели и визија. Долгорочна визија е Република Северна Македонија до 2050 година да биде просперитетна економија со ниска содржина на јаглерод, која следи одржливи и климатски отпорни патеки за развој, ја подобрува конкурентноста и промовира социјална кохезија преку акција за борба против климатските промени и нејзините влијанија.

За остварување на новите придонеси потребно е да се имплементираат политиките и мерките опишани во акциските планови на клучните усвоени документи на национално ниво до 2030, 2040 и 2050 година..

5. Клучни пораки за темата

Проектираните трендови на антропогените емисии на стакленички гасови (GHG) се однесуваат на проекции при имплементација на постојни политики и мерки (Сценарио за ублажување, with existing measures – WEM) и дополнителни мерки политики и мерки (Поамбициозно сценарио за ублажување, with additional measures – WAM) и Проширено сценарио за ублажување со дополнителни мерки – e-WAM). (Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени). Реализацијата на политиките и мерките дефинирани во WEM сценариото ќе овозможат намалување на GHG емисиите за 37,5% во 2040 година споредено со 2016 година. Дополнително, ако се реализираат политиките и мерките дефинирани во WАМ односно е- WAM сценариото ќе придонесат за намалување на GHG емисиите за 55%, односно 63,9% во 2040 година споредено со 2016 година. (Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Република Северна Македонија е земја со релативно ниско ниво на емисии по глава на жител. Со реализација на e-WAM сценариото, секој жител на Македонија во 2040 година ќе создава по 3,4 t CO₂ -eq, што е за 1,4 t CO₂ -eq помалку споредено со 2016 година. За споредба, во ЕУ 28 во 2017 година секој жител создавал по 6,2 t CO₂ -eq. (Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Во споредба со државите од Европската Унија и соседните земји, емисиите на стакленички гасови во Македонија по единица потрошена енергија се ниски. Изразено како индекс во однос на 2000 година (2000=100%), вредноста на овој индикатор во последните години се движи помеѓу 80% – 90%. За државите од ЕУ овој индикатор се движи помеѓу 90% -100%. Во зависност од сценариото, анализите покажуваат дека овој индикатор би можел да се намали и до 65% во 2040 година во однос на 2000 година. (Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени).

Имајќи го предвид степенот на елиминација на ODSs во Република Северна Македонија може да се каже дека процентот на елиминација на 100%, во разгледуваниот период, зборува за фактот дека нашата земја е многу понапред од обврските кои ги пропишува Протоколот.

6. Кои активности се/треба да се превземат?

Постојат 47 мерки/политики кои можат да придонесат за ублажување на климатските промени (според WEM, WAM и e-WAM сенаријата). Сите мерки се применливи на целата територија на земјата, освен две мерки кои се со ограничена локациска примена.(Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Во секторот Енергетика постојат вкупно 32 мерки кои се поделени по категориите: Енергетски индустрии, Домаќинства, Не-специфициран (комерцијален и услужен сектор), Производни индустрии и градежништво и Транспорт.

Во секторот Отпад, моделирани се вкупно четири мерки. Во секторот за земјоделство, сточарство и користење на земјиште (AFOLU) вклучени се вкупно 11 мерки: 4 во Сточарство, 5 во Обработлива површина и 2 во Шумарство. (Ублажување на климатските промени, Трет двогодишен извештај за климатски промени)

Поради тенденцијата на опаѓање на GHG емисиите на ниво на држава во секторот AFOLU, изборот на сценарио за ублажување на климатските промени може да има дополнителен ефект и придобивки и во некои случаи може да имаат потенцијал да се искористат и како можност за адаптација. Па така, контурното култивирање на земјоделски култури на наклонети терени ќе ги намали GHG емисиите, но исто така ќе го зголеми и количеството на вода што се апсорбира од почвата и ќе го зголеми приносот во земјоделското производство во делот од земјоделството кој е ограничен со вода. Исто така, примената на био-јаглен може да ја намали количината на јаглерод во почвата, но може да придонесе за порозна структура на површината и хемиски својства кои му овозможуваат да ги собере и задржи хранливи материи, влага и агрохемикалии, како и да обезбеди место за микроорганизми и габите, со што се зголемува плодноста на почвата. Резултат од тоа е поздрава почва што ќе обезбеди поголема количина на вода и хранливи материи на земјоделските култури со промена на климата. Мерките за ублажување со ваков потенцијал се поволни за земјоделството во Северна Македонија, во случај кога GHG емисиите во AFOLU секторот се намалуваат и без да се преземам вило какви мерки, а интересот на голем број чинители за примена на мерки за животна средина во AFOLU секторот не е доволно голем. Земјоделците можат многу полесно да ги усвојат овие мерки со високо ниво на придобивки и потенцијал поради нивниот позитивниот ефект врз растот на културите и приносот. Со потенцијалот за вклучување на вакви мерки во програмите за национална поддршка за земјоделството (директни плаќања и/или програми за рурален развој) или во IPARD програмата (особено како агроеколошки мерки, но не исклучувајќи ги сите други видови мерки) се создаваат услови за бројни погодности. Мерките што веќе се вклучени во овие програми треба да се сметаат како мерки со висок приоритет, бидејќи процесот на имплементација ќе биде полесен, а земјоделците ќе имаат финансиска поддршка за нивно спроведување.

Дефиниција

Индикаторот дава преглед на количествата на емитираните и понираните (отстранетите) стакленички гасови во атмосферата на национално ниво, вклучувајќи ги и меѓународните емисии од авијација „Кјото кутија“. Емисиите се презентираат според видот на стакленички гасови и вклучуваат јаглерод диоксид CO₂, метан CH₄, азотни оксиди N₂O, и т.н. F-гасови: HCF, NFRи SF₆. Индикаторот, обезбедува информации за емисиите од секторите: енергија, индустриски процеси и користење на производи и отпад, исклучувајќи ги земјоделство, шумарство и други употреби на земјиштето (AFOLU).

Единици

ktCO₂-eq.

Клучно прашање за политиката

Каков е прогресот на Република Севрна Македонија во однос на исполнување на националите и меѓународните барања кои се однесуваат на емисии на стакленички гасови?

Клучна порака

Збирните емисии и понирања на стакленички гасови (нето емисии) во 2019 година се проценети на 12902 Gg CO2-eq (вклучувајќи ги и шумарството и други употреби на земјиштето) (Слика 1). Слика 1 ја дава временската серија на емисии и понирања, како и нето емисиите (во CO2-eq), од 1990 до 2019 година. Значителни варијации во нето емисиите може да се забележат во 2000, 2007, 2012, 2017 и 2019 година, каде се забележува пораст на CO2 емисиите во секторот шумарство и други употреби на земјиштето (наместо смалување/понирање) како резултат на зголемената појава на шумски пожари. Емисиите на стакленични гасови во 2019 година се зголемени за 18,7% во споредба со 1990 година или 48,2% во споредба со 2016 година, најмногу поради тоа што наместо понори, има емисии од секторот Шумарство.
Ако не се земат предвид понирањата (или емисиите во годините со шумски пожари) од секторот Шумарство и други употреби на земјиштето, тогаш вкупните емисии на стакленички гасови во 2019 година се проценуваат на 11268 Gg CO2-eq (Слика 2). Најголем удел имаат емисиите од секторот Енергетика, со 75,4%% во 2019 година, по што следи секторот Земјоделство (без шумарство и други употреби на земјиштето) со 12,1%, секторот Индустриски процеси и користење на производи со 6,8% и секторот Отпад со 5,6% учество. Доминантното учество на емисиите од секторот Енергетика може да се забележи низ целата временска серија. Без секторот Шумарство и други употреби на земјиштето, во 2019 година вкупните емисии се намалени за 9,2% во споредба со 1990 година. Генерално, од 2012 година, евидентен е тренд на намалување на емисиите, достигнувајќи го најниското ниво од 10024 Gg CO2-eq во 2016 година, и покрај малите варијации во 2017 и 2019 година, поради зголеменото домашно производство на електрична енергија наместо увоз.

Слика 1. Емисии и понирања на стакленички гасови по сектори (во Gg CO2-eq)

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Четврт национален план за климатски промени кон Рамковната конвенција на ОН за климатски промени (Извештај за националниот инвентар на стакленички гасови – ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2020, www.unfccc.org.mk, www.unfccc.org.mk

Оценка

Инвентарот на стакленички гасови за секторот Енергетика ги вклучува емисиите ослободени како резултат на активностите при кои се согорува гориво, како и фугитивните емисии при ископување/екстракција на цврсти горива и при пренос и дистрибуција на течни и гасни горива. Во овој извештај, емисиите се пресметани на два начина: Референтен пристап (од горе-надолу – анг. top-down) – користејќи ја евидентираната потрошувачка на гориво за да се процени протокот на јаглерод во и од земјата и Секторски пристап (од долу-нагоре – анг. bottom-up) – користејќи ја потрошувачката на горива по сектори. Eмисиите на CO2 со Референтниот пристап се проценети на 7.163 Gg CO2 во 2018 година и 8.202 Gg CO2 во 2019 година.
Емисиите според Секторскиот пристап се поделени по следните категории: Енергетски индустрии, Производствени индустрии и градежништво, Транспорт, Други сектори (Комерцијален/ Институционален, Домаќинства и Земјоделство/шумарство/рибарство/рибници) и Неспецифицирани. Дополнително се пресметани и Фугитивните емисии при екстракција на цврсти горива и при пренос и дистрибуција на течни и гасни горива. Според тоа, вкупните емисии на стакленички гасови во секторот Енергетика изнесуваат 7.429 Gg CO2-eq во 2018 и 8.501 Gg CO2-eq во 2019 година. Поголемиот дел од емисиите на стакленички гасови од овој сектор во 2019 година се од категоријата Енергетски индустрии (54%), потоа од Транспортот (27,7%) и од Производствените индустрии и градежништвото (12,6%). Другите две категории заедно учествуваат со 4% во вкупните емисии во 2019 година од секторот, додека останатите 2% се Фугитивни емисии. Речиси сите емисии за стакленички гасови во 2019 година се всушност емисии на CO2 (96,5%), а емисиите на CH4 и N2O изнесуваат само 2,8% и 0,7%, соодветно.
Емисиите на стакленички гасови од секторот Индустриски процеси и користење на производи (ИПКП) во Северна Македонија доаѓаат или од производствените индустрии или од употребата на супститути на супстанциите кои ја осиромашуваат озонската обвивка за ладење и климатизација. До 2000 година металната индустрија најмногу придонесуваше кон емисиите од овој сектор со доминантно учество на емисиите од производството на феролегури. По 2000 година кога употребата на супстанци кои ја осиромашуваат озонската обвивка во земјата почна да се зголемува, уделот на емисиите на стакленички гасови од Металната индустрија во вкупните емисиите на ИПКП секторот значително е намален (од 64% во 1990 година на 21% во 2016 година и речиси 12% во 2019 година), додека емисиите од Минералната индустрија варираат во текот на разгледуваниот период. Во последните три години кои инвентарот ги опфаќа употребата на супститути на супстанциите кои ја осиромашуваат озонската обвивка има пораст за околу 20% (во однос на 2016 година), што резултира со удел од речиси 36% емисии на стакленички гасови од секторот Индустриски процеси и користење на производи во 2019 година. Минералната индустрија има доминантен удел со 48% во 2016 година, 64% во 2017, 58% во 2018 и 52% во 2019 година. Емисиите од други категории како Хемиската индустрија, Не-енергетските производи и употреба на растворувачи, Електронската индустрија и Друго производство и употреба на производи не се карактеристични за Македонија.
Нивото на вкупните емисии на стакленички гасови од овој сектор е генерално конзистентно во текот на целиот период од 1990 – 2019. Вкупните емисии од IPPU секторот достигнуваат 763 Gg CO2-eq, односно 18,2% намалување во однос на 1990 година или благо намалување од 0,7% во споредба со 2016 година.
Емисиите на стакленички гасови од секторот Земјоделство, шумарство и други употреби на земјиштето ги опфаќаат емисиите кои се поврзани со Сточарството, Шумарството и Користење на земјиштето. Како резултат на активностите поврзани со Сточарското производство се емитираат CH4 и N2O. Дополнително, емисиите на N2O се последица на складирањето, преработката и управувањето со арското ѓубре (измет). Емисиите на стакленички гасови како резултат на активностите поврзани со сточарското производство варираат во опсег од 11300,4Gg CO2-eq во 20000 година до најниските 2125,12 Gg во 2014 година, проследено со значителни варијации во периодот од 2015 до 2019 година, што се должи на годишните промени на емисии од шумското земјиште. Главниот извор на емисии во секторот Земјоделство, шумарство и други употреби на земјиштето е Сточарството. Говедата се примарен извор на стакленички гасови кај преживарите. Поголемиот дел од емисиите на метан се предизвикани од ентерична ферментација (приближно 80%), додека управувањето со ѓубриво придонесува со само 15-18% од вкупните емисии на CH4.
Во потсекторот Земјишта, шумарството е главен апсорбент на стакленичките гасови во Македонија, со исклучок на неколку години, кога појавата на шумски пожари (опожарена површина) била значително поголема од вообичаениот годишен просек. Во текот на годините шумското земјиште, застапеноста на различните типови шуми (листопадни, зимзелени и мешани), како и шумскиот прираст и сеча се релативно стабилни. Земјиштето како дел од ЗШДУЗ, и поконкретно, Шумарство, во повеќето случаи се значајни понори на стакленички гасови. Во некои години од временската серија, забележително е апсорбирање на стакленички гасови, поточно во 2005 година, (-2230,5 Gg CO2-eq), 2014 година (-3382,2 Gg CO2-eq) и 2018 година (-2255,4 Gg CO2-eq). Истовремено, годините во кои има појава на значителен број на шумски пожари и големи опожарени површини придонесуваат за зголемување на емисиите на стакленички гасови (2000 година со 9842,7 Gg CO2-eq, 2017 година со 1133,2 Gg CO2-eq и 2019 година со 1059,59 Gg CO2-eq).
Останатото земјиште, како Обработливо земјиште, Тревни површини, Населени места и Друго земјиште, учествува во емисиите на CO2. Во одредени периоди, како што е од 2016 до 2019 година може да биде и извор со значителен процент на емисии на стакленични гасови. Овие емисии се главно резултат на конверзијата на категоријата употреба на земјиште од една во друга, во случаи каде значителни количини на над и подземјишна биомаса е отстранета за кратко време, по што се смета за директна загуба. За останатите земјишта кои остануваат под иста категорија како и употребата на земјиште, емисиите и понорите се во рамнотежа (Tier 1) и се сметаат за јаглеродно неутрални.
За изворите на емисии на гасови кои не се CO2 може да се заклучи дека постојат бројни практики за управување и податоци кои резултираат со значајни количини на емисии на стакленички гасови, каде вкупните емисии се разликуваат во мали граници. За споредба во периодот 1990-2016 година, кога вкупните емисии на стакленички гасови се во опсег од 307,8 Gg CO2-eq во 2000 година до 369,1 Gg CO2-eq, во 2016 година. Во последните три години од анализираниот период (2017-2019 година), постои сериозно зголемување на емисиите од извори кои не се СО2, особено во категориите: директни и индиректни емисии од управувани почви и управување со ѓубриво. Нема сериозни промени во севкупниот тренд на емисии за другите два вида примена на уреа без емисии на CO2 и одгледување ориз. Значаен извор на не-CO2 гасови се обравотените почви, чие учество во вкупните емисии на CO2-eq од ЗШДУЗ (без понори од Шумарство) се движи во опсег од 17,11% во 2000 година, до 29,37% во 2017 година.

Категории кои спаѓаат во секторот Отпад се: Депонии за цврст отпад, Биолошки третман на цврст отпад, Согорување и отворено горење на отпад и Третман и испуштање на отпадни води. Форматот на податоци е конзистентен со претходните години со цел континуитет на постојната временска серија, со исклучок на секторите каде беа воведени нови податоци за прв пат.
Пресметките покажуваат дека секторот Отпад е еден од секторите кој бележи нагорен тренд на емисии на стакленички гасови постигнувајќи 635 CO2-eq во 2019 година, 56% повеќе во споредба со 1990 година или 5% повеќе во споредба со 2016 година. Помеѓу сите сектори, најзначајни се емисиите од Депониите на цврст отпад кои учествуваат со 80% од вкупните емисии во 2019 година. Втора категорија со висок процент на емисии на стакленички гасови е Третманот и испуштањето на отпадните води кој учествува со 17% во 2019 година. Емисиите од Согорување и отворено горење на отпад претставуваат 3,6% од вкупните емисии од отпад во последните пет години кои се разгледуваат во инвентарот. Емисиите на CH4 и N2O од Биолошки третман на цврст отпад не придонесуваат за зголемување на вкупните емисии поради недостаток на информации за компостиран отпад. Во последните три години од временската серија емисиите на CH4 сочинуваат околу 92% од вкупните емисии на стакленични гасови, додека емисиите на N2O и CO2 учествуваат со 7% и 1% соодветно.
Прекурсорите и индиректните емисии беа проценети во согласност со Прирачникот на EMEP/EEA методологијата за подготовка на инвентари на конзистентен, целосен и споредлив начин, за целата временска серија на националниот инвентар во периодот 1990 - 2019 година. Резултатите за прекурсорите и индиректните емисии покажуваат зголемување од 16,9% и 31,8% во 2019 година во споредба со 1990 и 2016 година, соодветно (Слика 4). Во просек емисиите се околу 200 Gg/year, но се забележува пораст во 2000, 2007, 2008, 2011 и 2012 година како резултат на шумските пожари. Најголем пораст има во 2000 година, односно 380 Gg. Eмисиите на SO2 учествуваат со околу 50% во текот на целата временска серија, но во последните пет години уделот е под 40% како резултат на намалено производство на електрична енергија од лигнит, како и од промена на гориво (мазутот користен за произвоство на топлинска енергија е заменет со природен гас). Потоа следат емисиите на CO со 30% и нагорен тренд во годините со шумски пожари и развојот на патниот сообраќај. Почнувачќи од Третиот двогодишен извештај, во инвентарот е се вклушени и емисиите на NH3, кој учествува со околу 6% во текот на временската серија.

График 2. Емисии на NOx, CO, NMVOC, SO2 и NH3 (во Gg)

Секторската анализа на вкупните емисии на прекурсори и индиректни гасови покажува дека секторот Енергетика има најголем удел во овие емисии, со исклучок на емисиите на NH3. Во 2019 година речиси сите емисии на SO2 и NOx, односно 99,1% и 91,7%, соодветно, потекнуваат од секторот Енергетика. Истовремено, секторот Енергетика учествува и со 54,6% емисии на CO и 60,6% емисии на NMVOC. ЗШДУЗ е втор сектор чиј удел на емисии на NH3 е 94% и учествува со 33,4% емисии на NMVOC и 40,4% емисии на CO. Секторот Отпад учествува со 3,7% емисии на CO како последица од отворено горење на отпад.
Анализата на клучни категории кои најмногу придонесуваат во апсолутното ниво на националните извори и понори на емисии (проценка на ниво) и во трендот на извори и понори на емисии (проценка на тренд) е извршена користејќи го Пристапот 1. Според овој пристап, клучните категории се идентификуваат со претходно утврден праг на кумулативни емисии. Клучни категории се оние кои собрани заедно во опаѓачки редослед по големина опфаќаат сѐ до 95% од вкупното ниво/тренд.
Проценка на нивото на клучните категории е направена за 1990 како почетна и 2019 година, како последна година. Првите пет категории со најголеми вредности на извори и понори на емисии изразени со Gg CO2-eq се: Енергетски индустрии – цврсти горива (31%) (сектор Енергетика), Патен сообраќај (17,5%) (сектор Енергетика), Шумско земјиште во континуитет (8,7%) (сектор ЗШДУЗ), Ентерична ферментација (4,8%) (сектор ЗШДУЗ), Депонии за цврст отпад (3,9%) (сектор Отпад) и Производствени индустрии и градежништво – цврсти горива (3,9%) (сектор Енергетика). Обично, категоријата Шумско земјиште е релевантна за понорите, но проценките за 2019 година покажуваат емисии од оваа категорија поради шумски пожари.
Исто така извршена е и проценка на трендот на клучните категории, земајќи ја 1990 година како основна година и 2019 година како последна година од инвентарот. Целта на оваа проценка на трендот е да се истакнат категориите чиј тренд е значително различен од трендот на целокупниот инвентар, без разлика дали трендот на категоријата е растечки или опаѓачки или истата е извор или понор на емисии. Резултатите покажуваат дека Енергетски индустрии – цврсти горива учествуваат со 25,7%, потоа Шумско земјиште во континуитет учествува со 19,4%, Патен сообраќај со 11%, Производствени индустрии и градежништво – течни горива со 8,5% и Други сектори – течни горива со 5,1%.

Цели

За да се постигне ефективно намалување на емисиите од стакленички гасови, поставени се секторскицели за намалување на емисиите соодветно, и истите се поставени за 2030 година, во однос наемисиите од 1990:

Енергетика – 66% намалување на емисиите на стакленички гасови
Индустриски процеси и употреба на производи – 45% зголемување на емисиите на стакленички гасови
Земјоделство – 29% намалување на емисиите на стакленички гасови
Шумарство и користење на земјиште – 95% раст на понори
Отпад – 21% намалување на емисите на стакленички гасови

Обврска за известување

UNFCCC
Годишен извештај од обработени податоци за животна средина

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Воздух, Вода, Природа, Земјоделство, Шумарство, Отпад,Енергија, Здравство
Код на индикаторот	MK НИ 010	Временска покриеност	1990-2019
Име на индикаторот	Емисии на стакленички гасови	Извор на податоци	Трет двогодишен извештај за климатски промени кон UNFCCC, (Извештај за Ублажување на климатките промени – ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019
Класификација по ДПСИР	П	Датум на последна верзија	28.05.2019
Тип	Б	Подготвено/ажурирано од:	Верица Тасеска - Ѓоргиевска, Теодора О. Грнчаровска
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: t.grncarovska@moepp.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 010 Емисии на стакленички гасови	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-37/CSI 010, CLIM 050 Total greenhouse gas (GHG) emission trends and projections
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	B3/28-29 Greenhouse gas emissions
	Каталог на индикатори за животна средина	43 – Total greenhouse gas (GHG) emission trends and projections
	SDG – Цели за одржлив развој	13, 13.10 Eurostat Greenhouse gas emissions
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Индикаторот дава приказ на проектираните трендови на антропогените емисии на стакленички гасови (GHG) и тоа при имплементација на постојни политики и мерки (Сценарио за ублажување, with existing measures – WEM) и дополнителни мерки политики и мерки (Поамбициозно сценарио за ублажување, with additional measures – WAM) и Проширено сценарио за ублажување со дополнителни мерки – e-WAM). Трендовите се прикажани за секторите: енергетика, индустриски процеси и користење на производи, земјоделство, шумарство и користење на земјиштето и отпад.

Единици

tCO₂-eq.

Клучно прашање за политиката

Каков е потенцијалот на националните капацитети за ублажување на климатските промени?

Клучна порака

Овој индикатор е од суштинско значење за националната политика за ублажување на климатските промени. Тој е во врска со спроведување на акции кои водат до ниско јаглероден раст и генерирање на ,,зелени” работни места.
Реализацијата на политиките и мерките дефинирани во WEM сценариото ќе овозможат намалување на GHG емисиите за 37,5% во 2040 година споредено со 2016 година. Дополнително, ако се реализираат политиките и мерките дефинирани во WАМ односно е- WAM сценариото ќе придонесат за намалување на GHG емисиите за 55%, односно 63,9% во 2040 година споредено со 2016 година.
Со реализација на e-WAM сценариото, секој жител на Северна Македонија во 2040 година ќе создава по 3,4 t CO2-eq, што е за 1,4 t CO2-eq помалку споредено со 2016 година. За споредба, во ЕУ 28 во 2017 година секој жител создавал по 6,2 t CO2-eq.

Слика 1: Проекции на вкупните емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] – Референтно сценарио (Without Measures – WOM)

Слика 2: Проекции на вкупните емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] - Сценарио за ублажување (With Existing Measures -WEM)

Слика 3: Проекции на вкупните емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] - Поамбициозно сценарио за ублажување (With Additional Measures - WАM)

Слика 4: Проекции на вкупните емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] - Проширено сценарио за ублажување со дополнителни мерки (Extended With Additional Measures – e-WAM)

График 5: Емисии на стакленички гасови по жител (tCO₂-eq/жител)

График 6: Споредба на емисиите на стакленички гасови во WOM, WEM, WAM и e-WAM, 1990=100 (во %)

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Трет двогодишен извештај за климатски промени кон UNFCCC, (Извештај за Ублажување на климатските промени – ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019, www.unfccc.org.mk

Оценка

Индикаторот е од суштинско значење за постигнување на целите дефинирани за намалување на климатските промени во Националната стратегија за енергетика, Националната стратегија за транспорт, националните определени придонеси кон Договорот од Париз, интегрираните енергетски и климатски планови, како и долгорочната стратегија за климатска акција
Анализата за ублажување на климатските промени во рамките на Третиот двогодишен извештај за климатски промени (TBUR) се надоврзува на анализите направени во претходните студии: Втор двогодишен извештај за климатски промени (SBUR), Трет национален план за климатски промени (TNC), Втор двогодишен извештај за климатски промени (SBUR), Прв двогодишен извештај за климатски промени (FBUR) и Националните придонеси кон климатски промени (INDC) .Во меѓувреме, беше усвоена и Националната стратегија за развој на енергетиката до 2040.
За да се процени потенцијалот за намалување на емисиите на стакленички гасови при примена на одредени мерки и политики, во рамките на TBUR, направено е моделирање на сите сектори кои се составен дел од IPCC методологијата (Енергетика, Индустриски процеси и користење на производи, Земјоделство, шумарство и користење на земјиште и Отпад).
Резултатите од WOM сценариото за сите сектори се дадени во Табела 2 (и на Слика 1). Во 2040 година GHG емисиите достигнуваат 16055 kt CO2-eq, што е пораст за 30,8% споредено со 1990 година.
Во WОM сценариото (без секторот ШКЗ) во 2040 година GHG емисиите достигнуваат 18855 kt CO2-eq што е пораст за 57,7% споредено со 1990. Емисиите од секторот енергетика се со најголем удел од 81% во 2040 година. Најголем пораст на емисиите се очекува во секторот отпад, со емисии на стакленички гасови во 2040 дури 2,25 пати поголеми во однос на 1990. Во секторот шумарство и користење на земјиштето кој е единствениот сектор кој апсорбира CO2 емисии, во 2040 година се очекува пораст на апсорбираните емисии во однос на 1990 и 2005, но намалување од 13% во однос на 2016.
При креирањето на мерките и политиките предвид беа земени сите релевантни усвоени стратешки и плански документи и беа издвоени 47 мерки, и тоа 32 од секторот енергетика, 11 мерки се од секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето и 4 мерки од секторот отпад. За секоја мерка во Извештајот за ублажување на климатските промени даден е табеларен преглед со сите потребни информации, прогресот на имплементација (кој опфаќа временска рамка, очекувани резултати и трошоци, надлежни субјекти и сл.), индикаторот за прогрес како и директни и идниреткни придонеси кон Целите за одржлив развој ЦОР (Sustainable Development Goals – SDG). Во секторот енергетика, за некои мерки се дефинирани три различни патеки на имплементација според соодветното сценарио.
Овие мерки се вклучени во Сценариото за ублажување кое уште се нарекува и Сценарио со постојни мерки (With Existing Measures - WEM). Покрај ова, развиено е и Поамбициозно сценарио за ублажување кое покрај постојните мерки вклучува и дополнителни мерки/политики и заради тоа уште се нарекува и Сценарио со дополнителни мерки (With Additional Measures - WAM), како и Проширено сценарио со дополнителни мерки (Extended With Additional Measures – e-WAM).
Со помош на имплементираните мерки, во Сценариото за ублажување (WEM), Сценариото со дополнителни мерки (WAM) и проширеното Сценарио со дополнителни мерки, вкупните емисии на стакленички гасови во 2040 година се намалуваат за 37,5% (Табела 3 и Слика 2), 55% (Табела 4 и Слика 3) и 63,9% (Табела 5 и Слика 4 ) соодветно, споредено со Референтното сценарио (WOM). Од друга страна емисиите на стакленички гасови во WEM се зголемуваат за 16,6% во однос на 2016 година, а во WAM и e-WAM се намалуваат за 16% односно 32,2% (Табела 10, Слика 5 и Слика 6).
Секторот Енергетика и понатаму доминира во вкупните емисии, но споредбено со 2016 година, во WAM и e-WAM сценаријата, емисиите во овој сектор се намалуваат за 28,6% и 51,26% во 2040 година, соодветно. Затоа најголем дел од предложените мерки и политики за ублажување на емисиите на стакленички гасови се во овој сектор.
Друг важен индикатор се емисии на CO2 по жител, според кој Северна Македонија е земја со релативно ниско ниво на емисии по глава на жител. Во Референтното сценарио овој индикатор ќе има растечки тренд, додека во сценаријата за ублажување би растел со помала стапка во однос на Референтното сценарио (Табела 8, Слика 5). При пресметувањето на овој индикатор, од вкупните емисии за секое сценарио се одземаат емисиите од Шумарство и користење на земјиште (IPCC методологија - за да може да се направи споредба на развојот на Северна Македонија со ЕУ28 и земјите од Југоисточна Европа) и се делат со прогнозите за вкупниот број на жители.
Кога емисиите на стакленички гасови се изразуваат во однос на нивото од 1990 година, Северна Македонија е повторно во подобра позиција од разгледуваните земји на ЕУ (Табела 7, Слика 6). Меѓутоа, ако ниту една од предложените политики и мерки не се имплементирани, емисиите на стакленички гасови може да бидат за 50% повисоки отколку во 1990 година.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Добрите практики и воспоставените методологии развиени во рамките на SBUR се имплементирани и во TBUR. Анализите во енергетскиот сектор се направени во моделот MARKAL, додека пак секторите земјоделство, шумарство и користење на земјиштето, и отпад, се пресметани со IPCC софтверот. Пресметките за емисиите од секторот индустриски процеси и користење на производи (ИПКП) се направени со модели базирани на регресија.

Важно е да се напомене дека при процесот на креирање на Стратегијата за енергетика, речиси сите влезни податоци и резултати беа потврдени преку процес во кој активно учествуваа сите засегнати страни, вклучувајќи ги Енергетската Заедница и невладиниот сектор. Беа организирани и две јавни дебати.

Во рамките на TBUR целосно се интегрирани поединеничните модели од сите сектори, односно направено е меѓусекторско поврзување врз основа на клучните двигатели кои се заеднички за различните сектори. Дополнително:

Претставен е уделот на секоја мерка за постигнување на одредена цел за одржлив развој(ЦОР)
Развојот на земјата во поглед на намалување на емисиите на стакленички гасови е претставен со помош на ЦОР (SDG) индикатори, со што може да се спореди со други земји
За некои од мерките во секторот енергетика, дефинирани се три различни патеки на имплементација во зависност од сценариото
Предложените мерки во секторот енергетика се далеку поамбициозни споредбено со оние во SBUR
Моделирани се две нови мерки во секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето
Промените кои се направени во рамките на Инвентарот на стакленички гасови и се однесуваат на секторот отпад, соодветно се имплементирани и во моделот за ублажување

Покрај овие подобрувања и надградби во моделирањето, во процесот на изработка и креирање на мерките и политиките активно беа вклучени приватниот сектор и јавната администрација. Во таа насока, беа организирани поединечни консултативни состаноци со цел запознавање и усогласување на ставовите во поглед на предложените мерки и политики.

Цели

За да се постигне ефективно намалување на емисиите од стакленички гасови, поставени се секторски цели за намалување на емисиите соодветно, и истите се поставени за 2030 година, во однос на емисиите од 1990:

Енергетика – 66% намалување на емисиите на стакленички гасови
Индустриски процеси и употреба на производи – 45% зголемување на емисиите на стакленички гасови
Земјоделство – 29% намалување на емисиите на стакленички гасови
Шумарство и користење на земјиште – 95% раст на понори
Отпад – 21% намалување на емисите на стакленички гасови

Обврска за известување

UNFCCC
Годишен извештај од обработени податоци за животна средина

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Земјоделство, Шумарство, Отпад, Енергија, Транспорт, Индустрија
Код на индикаторот	MK НИ 011	Временска покриеност	2016-2040
Име на индикаторот	Проекции за емисии на стакленички гасови	Извор на податоци	Трет двогодишен извештај за климатски промени кон UNFCCC, (Извештај за Ублажување на климатките промени – ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019
Класификација по ДПСИР	П	Датум на последна верзија	28.05.2020
Тип	А	Подготвено/ажурирано од:	Петранка Бончева
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: p.boncheva@moepp.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 011 Проекции за емисии на стакленички гасови	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-37/CSI 010, CLIM 050 Total greenhouse gas (GHG) emission trends and projections
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	Нема еквивалент
	Каталог на индикатори за животна средина	43 – Total greenhouse gas (GHG) emission trends and projections
	SDG – Цели за одржлив развој	13, Climate action
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Индикаторот интензитет на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија се пресметува како однос помеѓу емисиите на стакленички гасови во секторот енергетика и вкупно потребната енергија. Индикаторот дава приказ колку тони CO₂-eq на стакленички гасови од секторот енергетика се емитирани по единица потрошена енергија.

Единици

индекс 100=2000 година

Клучно прашање за политиката

Што може Република Северна Македонија да направи за да го намали интензитетот на емисии на стакленички гасови од потрошувачка на енергија?

Клучна порака

Во споредба со државите од Европската Унија и соседните земји, емисиите на стакленички гасови во Северна Македонија по единица потрошена енергија се ниски. Изразено како индекс во однос на 2000 година (2000=100%), вредноста на овој индикатор во последните години се движи помеѓу 80% – 90%. За државите од ЕУ овој индикатор се движи помеѓу 90% -100%.

Во зависност од сценариото, анализите покажуваат дека овој индикатор би можел да се намали и до 65% во 2040 година во однос на 2000 година.

График 1: Интензитет на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија, индекс 100 = 2000 година

График 2: Интензитетот на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија (WOM, WEM, WAM, e-WAM), индекс 100=2000 година

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Трет двогодишен извештај за климатски промени кон Рамковната конвенција на ОН за климатски промени (Извештај за националниот инвентар на стакленички гасови – ИЦЕОР-МАНУ, Извештај за ублажување на климатски промени – ИЦЕОР – МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019, www.unfccc.org.mk, www.unfccc.org.mk; Државен завод за статистика

Оценка

Овој индикатор е од големо значење за следење на прогресот кон остварување на целите за одржлив развој 13 и 7 за справување со климатските промени за достапна и чиста енергија за сите. Преку овој идникатор се следи обемот во којшто нискојаглеродните горива, како на пример природниот гас и обновливите извори на енергија, ги заменуваат високојаглеродните горива, како што се лигнитот и другите видови јаглен во производството и потрошувачката на енергија.
Интензитетот на емисиите на стакленички гасови од потрошувачката на енергија се намалил за 21,6 % помеѓу 2000 година и 2016 година. Просечниот годишен пад на долг рок (од 2001 до 2016) изнесува 1,6%, или 1,8% на краток рок (од 2011 до 2016). Овој пад е правопропорционален со намалувањето на емисиите во секторот енергетика.
Република С. Македонија во споредба со другите земји членки на Европска Унија има понизок интензитет на користење на енергија.
Извештајот за ублажување на климатските промени изработен во рамки на Трет двогодишен извештај за климатски промени дефинира мерки за ублажување. Овие мерки се вклучени во Сценариото за ублажување кое уште се нарекува и Сценарио со постојни мерки (With Existing Measures - WEM). Покрај ова, развиено е и Поамбициозно сценарио за ублажување кое покрај постојните мерки вклучува и дополнителни мерки/политики и заради тоа уште се нарекува и Сценарио со дополнителни мерки (With Additional Measures - WAM), како и Проширено сценарио со дополнителни мерки (Extended With Additional Measures – e-WAM).
Во зависност од сценариото, во 2040 индикаторот би се движел помеѓу 35-85%.
Иако секторот енергетика и понатаму доминира во вкупните емисии на стакленички гасови, споредбено со 2016 година, во WAM и e-WAM сценаријата, емисиите во овој сектор се намалуваат за 28,6% и 51,26% во 2040 година, соодветно. Во e-WAM сценариото, интензитетот на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија би се намалил за 65% во 2040 година во споредба со 2000. Во најлош случај, индикаторот би имал речиси иста вредност како во 2014 година.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Податоците за емисиите на стакленички гасови од секторот енергетика се земени од инвентарот на стакленички гасови. Вкупно потребната енергија како податок ја обезбедува Државен завод за статистика и се пресметува на следниот начин: примарно домашно производство + вкупен увоз + салдо на залиха – вкупен извоз. Таа одговара на финалната потрошувачка на енергија зголемена за дистрибутивните загуби, трансформационите загуби и статистичките разлики.

За пресметка на емисиите на стакленички гасови како и GHG-инвентарите се користи методологија дадена од UNFCCC/IPCC- Прирачниците за подготовка на национални инвентари за стакленичлки гасови. Методологијата се базира на преметка на стакленичките гасови како производ од податоците за активност (activity data) за поедини сектори и емисионите фактори.

Во пресметката на Енергетските биланси се користи методологијата „Energy Statistics Methodology Eurostat F4, 1998“. Енергетските биланси се подготвуваат во согласност со европската Регулатива за енергетска статистика (Регулатива бр.1099/2008) и нејзините измени. За распределбата на финалната потрошувачка на енергентите во Енергетскиот биланс се користи Националната класификација на дејностите НКД Рев.2 („Службен весник на Република Македонија“ бр. 147/2008.

За да се процени потенцијалот за намалување на емисиите на стакленички гасови при примена на одредени мерки и политики, во рамките на TBUR, направено е моделирање на сите сектори кои се составен дел од IPCC методологијата (Енергетика, Индустриски процеси и користење на производи, Земјоделство, шумарство и користење на земјиште и Отпад). Анализите во енергетскиот сектор се направени во моделот MARKAL.

Цели

Во e-WAM сценариото, интензитетот на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија да се намали за 65% во 2040 година во однос на 2000 година.

Обврска за известување

UNFCCC
Годишен извештај од обработени податоци за животна средина

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Енергија
Код на индикаторот	MK НИ 003	Временска покриеност	2000-2040
Име на индикаторот	Интензитет на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија	Извор на податоци	Трет двогодишен извештај за климатски промени кон Рамковната конвенција на ОН за климатски промени (Извештај за националниот инвентар на стакленички гасови – ИЦЕОР-МАНУ, Извештај за ублажување на климатски промени – ИЦЕОР – МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019, www.unfccc.org.mk; Државен завод за статистика
Класификација по ДПСИР	П	Датум на последна верзија	01.06.2020
Тип	A	Подготвено/ажурирано од:	Петранка Бончева Јасмина Пислевиќ
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: p.boncheva@moepp.gov.mk j.pislevikj@moepp.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 003Интензитет на емисии на стакленички гасови од потрошувачката на енергија	EEA – Европска агенција за животна средина	нема еквивалент
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	нема еквивалент
	Каталог на индикатори за животна средина	35 – Greenhouse gas emissions intensity of energy consumption
	SDG – Цели за одржлив развој	13, 13.20 Eurostat Greenhouse gas emissions intensity of energy consumption
	GGI – Индикатори за зелен раст	не
	Кружна економија	да

Дефиниција

Супстанците што ја осиромашуваат озонската обвивка (ODSs) се соединенија кои предизвикуваат осиромашување на озонската обвивка. Во оваа група се вклучени CFCs, HCFCs, HВFCsCCl₄, халони, метилхлороформ, метилбромид. Генерално, многу се стабилни во тропосферата, а се распаѓаат само под влијание на ултравиолетовото зрачење од сонцето во стратосферата. При распаѓањето се ослободуваат хлорни или бромни атоми кои ги уништуваат молекулите на озон во стратосферата.

Овој индикатор ја покажува потрошувачката на супстанците што ја осиромашуваат озонската обвивка (квантитативно) во Република Северна Македонија.

Единици

Потрошувачката на ODSs е изразена во ODP тони, што значи количество во метрички тони (МТ) помножено со потенцијалот на осиромашување на озонската обвивка (ODP) за секоја супстанца поодделно.

Клучно прашање за политиката

Дали Македонија ги исполнува целите предвидени во Монтреалскиот протокол за редукција и елиминација на ODSs?

Клучна порака

График 1: Потрошувачка на супстанци што го осиромашуваат озонот (ODP t/год)

Забелешка: Имајќи го предвид фактот дека во Република Северна Македонија никогаш немало производство на ODSs, во графиконот се вградени податоци само за потрошувачка

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: МЖСПП/Канцеларија за заштита на озонската обвивка

Оценка

Во согласност со податоците од Националната програма за елиминација на ODSs (1996) просечната потрошувачка на ODSs во периодот од 1995 до 1997 година изнесувала 527 тони. Овој просек, во согласност со одредбите на Монтреалскиот протокол, е земен за базичен при одредувањето на степенот на редукција во рамките на рестрикциите од Протоколот.
Може да се забележи тренд на опаѓање на потрошувачката на ODSs, во разгледуваниот период. Покрај елиминацијата на ODSs во индустријата (производство на фрижидери и производство на меки и цврсти пени), каде технологиите, кои пред 1997 година користеа супстанци што ја осиромашуваат озонската обвивка, заменети со non-ODSs решенија, реагирано е и во земјоделството со замена на метилбромидот со алтернативни решенија кои не предвидуваат употреба на ODSs, во сервисирањето и одржувањето на разладните уреди преку воведување на систем за собирање и рециклирање на ODSs. За оваа цел обезбедена е опрема за собирање и рециклирање на ладилни средства во земјата за сервисерите на разладни уреди и истите се обучени за добра пракса во сервисирањето на разладни уреди. Во истиот контекст извршена е и обука на цариници за контрола на увозот-извозот на супстанците што ја осиромашуваат озонската обвивка на граничните премини на Република Северна Македонија.
Националната акција за заштита на озонската обвивка во разгледуваниот период резултира со целосна елиминација на потрошувачката на супстанциите од Анексите А, Б, Ц (Група II) од Монтреалскиот протокол за супстанциите што ја осиромашуваат озонската обвивка. Последната група на супстанции чија елиминација сеуште се спроведува е елиминацијата на HCFCs (хлорофлуоројаглеводороди). Во табелата подолу е дадена компарација на обврската за редукција и елиминација на овие супстанции и фактичката потрошувачка.

Година	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023
Дозволена годишна потрочувачка на HCFCs ( ODP тони)
Основна потрошувачка 1.8 ODP тони	1.71	1.62	1.53	1.44	1.35	1.26	1.17	1.08	0.90	0.79	0.69
Фактичка потрошувачка	0.72	0.57	0.18	0.27	0	0.26	0.64	0.37	0	0.09	0

HCFC-супстанциите се под перманентна контрола и мониторинг на МЖСПП/Канцеларија за заштита на озонската обвивка, така што потрошувашената количина е под количината дозволена од националната легислатива (Наредба за ограничување на увозот на супстанциите кои ја осиромашуваат озонската обвивка, „Службен весник на РМ“ бр. 111/21) и одредбите на Монтреалскиот протокол.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Индикаторот го покажува количеството на потрошени ODSs. До вредноста е дојдено кога вредноста на потрошеното количество изразено во метрички тони е мултиплицирано со потенцијалот на осиромашување на озонската обвивка (ODP). Во следната табела дадени се вредностите на ODP за супстанците кои наоѓаат примена во Северна Македонија и чија потрошувачка се редуцира или контролира. Министерството за животна средина и просторно планирање/Канцеларијата за заштита на озонската обвивка располага со податоци за потрошувачката како во метрички, така и во ODP тони.

ODSs	CFC-11	CFC-12	CFC-113	CFC-114	CFC-115	CFC-111	CCl₄	Halon 1211	Halon 1301	HCFC-22	HCFC-141b	Метилбромид
Вредност на ODP	1	1	0,8	1	0,6	1	1,1	3	10	0.055	0.11	0.7

Цели

Со ратификацијата на Монтреалскиот протокол и неговите амандмани Република Северна Македонија ги презеде сите обврски кои произлегуваат од овој документ. Во согласност со обврските кои произлегуваат од него, временската рамка за елиминација на ODSs е следната:

Монтреалски протокол		Контролирани супстанци кои се користат во Република Македонија	Обврски на Република Македонија (како земја класифицирана во член 5 од Монтреалскиот протокол)
Анекс	Група
A	I	CFC-11 CFC-12 CFC-115	База: Просек од потрошувачката во 1995-1997 Замрзнување : 1 јули 1999 50% редукција : 1 јануари 2005 85% редукција : 1 јануари 2007 100% редукција : 1 јануари 2010
A	II	Халон-1211 Халон-1301 Халон-2402	База: Просек од потрошувачката во 1995-1997 Замрзнување : 1 јануари 2002 50% редукција : 1 јануари 2005
С	I	HCFC-22 HCFC-141b	База: Потрошувачка во 2009-2010 Замрзнување : 1 јануари 2013 10% редукција : 1 јануари 2015 35% редукција : 1 јануари 2020 67,5% редукција : 1 јануари 2025 97,5% редукција : 1 јануари 2030 100% редукција : 1 јануари 2040
Е	I	Метилбромид	База: Просек од потрошувачката во 1995-1998 Замрзнување : 1 јануари 2005 100% редукција : 1 јануари 2015

Обврска за известување

UNEP-Секретаријат за заштита на озонската обвивка
Мултилатерален фонд на Монтреалскиот протокол
Годишен извештај од обработени податоци за животна средина

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Индустрија
Код на индикаторот	MK НИ 006	Временска покриеност	1990-2023
Име на индикаторот	Потрошувачка на супстанци што го осиромашуваат озонот	Извор на податоци	Министерство за животна средина и просторно планирање/Канцеларија за заштита на озонската обвивка
Класификација по ДПСИР	П	Датум на последна верзија	09.08.2024
Тип	Г	Подготвено/ажурирано од:	Емилија Ќупева Неделкова
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: E.Cupeva-Nedelkova@moepp.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 006Потрошувачка на супстанци што го осиромашуваат озонот	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-3/CLIM 049 Production and consumption of ozone-depleting substances
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	A3/19-25 Consumption of ozone-depleting substances
	Каталог на индикатори за животна средина	44 – Production and consumption of ozone-depleting substances
	SDG – Цели за одржлив развој	13, Climate Action
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Индикаторот ја прикажува средногодишната температура на воздухот за подолг временски период и отстапувањето на средногодишната температура во однос на повеќегодишниот просек во земјата во целина и во одделни региони.

Единици

Степени Целзиусови (°C)

Клучно прашање за политиката

Каков е трендот на средногодишната температура на воздухот и нејзиното отстапување од просечната средногодишна температура на воздухот?

Клучна порака

Во разгледуваниот период може да се забележи покачување на средногодишната температура на воздухот во сите четири разгледувани населени места, односно позитивно отстапување од просечната средногодишна температура на воздухот. Отстапувањето од средногодишната температура на воздухот за периодот од 1981 до 2010 година, за Скопје се движи помеѓу -0,6°C и 1,8°C, за Битола се движи помеѓу -0,7°C и 1,5°C, за Гевгелија помеѓу -0,2°C и 1,8°C и за Маврово помеѓу -0,9°C и 1,8°C.

График 1. Тренд на средногодишната температура во избрани мерни станици

График 2. Отстапување на средногодишната температура од просечната средногодишна температура на избрани мерни станици

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Управа за хидрометеоролошки работи

Оценка

Индикаторот ги зема во предвид податоците за средната годишна температура на воздухот од 1990 до 2023 година, просечната средногодишна температура на воздухот за период 1981-2010 година и отстапувањата на средната годишната температура од просечната.
Дадени се податоци за Скопје, главен град, Битола, втор град по големина, Гевгелија, место со највисока и Маврово, место со најниска, просечна средногодишна температура.
Во Скопје средногодишната температура на воздухот во 2023 година во однос на просечната вредност за период 1981-2010 година, има зголемување за 1,6°C, но во однос на претходната година е поголем за 0,4 °C. Најтопла година со средногодишна температура од 14,6°C била 2019, со најголемото отстапување од просечната средногодишна температура 1,8°C. Најладна година со средногодишна температура од 12,2°C била 2005, која е за 0,6°C помала од просечната вредност за период 1981-2010 година.
Во Битола средно годишната температура на воздухот во 2023 година во однос на просечната вредност за период 1981-2010 година, има зголемување за 1,4°C, но во однос на претходната е поголема за 0,7°C. Најтопла година со средногодишна температура од 12,9°C била 2019 година и оваа година било и најголемото отстапување од просечната средногодишна температура, и изнесува 1,5°C. Најладна година со средногодишна температура од 10,7°C била 2006, која е за 0,7°C помала од просечната вредност за период 1981-2010 година.
Во Гевгелија средно годишната температура на воздухот во 2023 година во однос на просечната вредност за период 1981-2010 година, има зголемување за 1,3°C, но во однос на претходната е поголема за 0,2°C. Најтопла година со средногодишна температура од 16,6°C била 2019 година со најголемото отстапување од просечната средногодишна температура кое изнесува 1,8°C. Најладна година со средногодишна температура од 14,6 °C била 1995, која е за 0,3°C помала од просечната вредност за период 1981-2010 година.
Во Маврово средно годишната температура на воздухот во 2023 година во однос на просечната вредност за период 1981-2010 година, има зголемување за 1,8°C, но во однос на претходната е повисока за 0,8°C. Најтопла година со средногодишна температура од 9,0°C билa 2023 година и овaa годинa било и најголемото отстапување од просечната средногодишна температура кое изнесува 1,8°C. Најладна година со средногодишна температура од 6,3°C била 2005, која е за 0,9 °C помала од просечната вредност за период 1981-2010 година.
Годишните отстапувања од просечната средногодишнатемпература во сите разгледувани населени места се движат помеѓу -0,9°C и 1,8°C.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Под температурата на воздухот се подразбира температурата на амбиенталниот воздух, мерена во метеоролошки заклон (метеоролошка куќичка) на висина од 2 метри. Таа се мери на конвенционален начин со стандарден стаклен термометар (живин или алкохолен), специјално конструирани максимални и минимални термометри и/или со електронски сензор во состав на автоматските метеоролошки станици. Основни показатели за температурата на воздухот за дадена локација, се: среднoдневна температура, максимална дневна и минимална дневна температура.
Обработката на измерните податоци се состои во пресметување средни температури за одреден период (ден, месец и година) и/или наоѓање на најголемите и најмалите вредности.
Средната дневна температура се добива со помош на температурите на воздухот измерени во 07, 14 и 21 часот (помесно време) според формулата: Tavg = (T7+T14+2*T21)/4
Средна месечна температура претставува сума на средни дневни температури поделена со број на денови во дадениот месец.
Средна годишна температура на воздухот претставува сума на средномесечните температури на воздухот поделена со 12.
Највисоката средномесечна температура на воздухот е најголемата вредност на средномесечната температура во текот на годината.
Најниската средномесечна температура на воздухот е најмалата вредност на средномесечната температура во текот на годината.
Во минатото метеоролошките мерења во Скопје се одликуваат со чести промени на локацијата. Првите метеоролошки мерења во Скопје датираат од 1924г. (дождомерна станица), а како климатолошка станица започнува со мерења во 1944 во стар Аеродром (сегашна локација на бул. Јане Сандански) и потоа во 1967г. станицата се преместува на тогашниот аеродром Петровец, сега Меѓународен аеродром Скопје. Метеоролошката станица на Зајчев Рид е основана 1978, и од тогаш работи со постојани мерења на метеоролошките елементи и појави.
Според досегашните истражувања вршени во Секторот за метеорологија и добиените резултати, Главната метеоролошка станица Скопје е порепрезентативна за Скопската котлина и поширокото урбано подрачје на градот Скопје, за разлика од станицата на Меѓународениот аеродром Скопје чија основна намена се метеоролошки мерења за воздухопловството.
Од наведените причини, како најрелевантни податоци ги предлагаме податоците од Скопје (Зајчев Рид), како современа метеоролошка опсерваторија. Заради претходно кажаното за град Скопје земена е просечна средногодишна температура на воздухот за период од 1981 до 1990 год.

Цели

Во својата политика за климата, Европската унија предложи порастот на глобалната средна температура да се ограничи на под 2°C во однос на прединдустриските нивоа.

Обврска за известување

Светска метеоролошка организација.

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Воздух, Вода, Почва и користење на земјиште, Природа
Код на индикаторот	MK НИ 012	Временска покриеност	1990-2023
Име на индикаторот	Температура на воздухот	Извор на податоци	Управа за хидрометеоролошки работи
Класификација по ДПСИР	С	Датум на последна верзија	21.09.2024
Тип	Б	Подготвено/ажурирано од:	Александар Проданов
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: aprodanov@meteo.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 012Температура на воздухот	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-4/CSI 012, CLIM 001 Global and European temperature
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	B1/26 Air temperature
	Каталог на индикатори за животна средина	47 – Global and European temperature
	SDG – Цели за одржлив развој	13, Climate action
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Индикаторот ги покажува годишните врнежи, односно, вкупното количество врнежина одредена површина за одреден временски период, во течна или цврста состојба, и отстапувањата на годишната сума на врнежи од просечните врнежи на територија на целата земја или во одредени делови.

Единици

Милиметри (mm), процент %, литар на метар квадратен

Клучно прашање за политиката

Каков е трендот на врнежите?

Клучна порака

Во разгледуваниот период може да се забележи променлив тренд на средно годишните врнежи во сите четири разгледувани населени места. Годишните отстапувања од просечните годишни врнежи за период од 1981 до 2010 година, за Скопје се движат помеѓу 62% и 164%, за Битола помеѓу 62% и 139%, за Штип помеѓу 67% и 176% и за Лазарополе помеѓу 69% и 148%.

График 1. Годишна сума на врнежи од 1990 до 2021 годинаво селектирани населени места

График 2. Годишни отстапувања од просечнитесуми на врнеживо селектирани населени места (период 1990-2021)

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Управа за хидрометеоролошки работи

Оценка

Индикаторот ги зема во предвид податоците за годишната сума (количество) на врнежи од 1990 до 2023, просечната годишна сума на врнежи за период 1981-2010 година и отстапувањата на годишните суми на врнежи од просечната вредност.
Дадени се податоци за Скопје, главен град, Битола, втор град по големина, Лазарополе, место со најголеми и Штип, место со најмали просечни годишни суми на врнежи во период 1981-2010 година.
Во Скопје количеството на годишните врнежи во 2023 година во однос на просечната годишна сума на врнежи за период 1981-2010 година, e помал за 9% од просекот. Најголемо количество на годишни врнежи од 782,9 mm имало во 2014 година. Во оваа година било и најголемото отстапување од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година, и изнесува 64%. Година со најмалку врнежи е 2000, со 296,4 mm што е за 38 % помалку од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година.
Во Битола количеството на годишните врнежи во 2023 година во однос на просечната годишна сума на врнежи за период 1981-2010 година е поголемо за 16% од просекот. Најголемо количество на годишни врнежи од 863,8 mm имало во 2002 година. Oваа година било и најголемото отстапување од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година, и изнесува 39%. Година со најмалку врнежи е 2011, со 383,1 mm што е за 38 % помалку од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година.

Во Штип количеството на годишните врнежи во 2023 година во однос на просечната годишна сума на врнежи за период 1981-2010 година се движи околу просекот. Најголемо количество на годишни врнежи од 799,4 mm имало во 2014 година. Oваа година било и најголемото отстапување од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година и изнесува 76%. Година со најмалку врнежи е 1990, со 294,4 mm што е за 35 % помалку од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година.

Во Лазарополе количеството на годишните врнежи во 2023 година во однос просечната годишна сума на врнежи за период 1981-2010 година е помала за 24% од просекот. Најголемо количество на годишни врнежи од 1566,5 mm имало во 2010 година. Oваа година било и најголемото отстапување од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година, зголемување за 48%. Година со најмалку врнежи е 2011, со 730,5 mm што е за 31 % помалку од долгогодишните просечни врнежи во периодот од 1981 до 2010 година.
Според овој индикатор и анализираните мерни места може да се заклучи дека на територијата на Република Северна Македонија врнежите се променливи и во простор и во време.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Врнежите се мерат со: дождомер, омброграф (плувиограф) и автоматски сензор за врнежи (кај автоматска метеоролошка станица). Инструментите се поставени на отворен простор, на висина од 1 метар. Со дождомерот се мерат вкупните акумулирани врнежи за одреден период. Временската резолуција може да биде: 6 часа, 12 часа и 24 часа. Во пракса најчесто се работи со дневната сума врнежи. Под дневна сума врнежи се подразбира количината наврната во период од 07 часот вчера до 07 часот денес.
Омбрографот е механички регистрирен инструмент кој ги бележи врнежите во тек на времето. Неговата минимална временска резолуција е меѓу 1 и 10 минути, во зависност од типот на инструментот.
Автоматскиот сензор за врнежи е електронски сензор. Има променлива временска резолуција, почнувајќи од 1 минута.
Врз основа на дневната сума врнежи се врши пресметување на месечните, годишните и повеќегодишната просечна годишна сума на врнежи.
Од податоците од омбрографот и автоматскиот сензор за врнежи може да се пресмета интезитетот на врнежите (количината врнежи падната во единица време).
Во минатото метеоролошките мерења во Скопје се одликуваат со чести промени на локацијата. Првите метеоролошки мерења во Скопје датираат од 1924 година (дождомерна станица), а како климатолошка станица започнува со мерења во 1944 во стар Аеродром (сегашна локација на бул. Јане Сандански) и потоа во 1967 година станицата се преместува на тогашниот аеродром Петровец, сега Меѓународен аеродром Скопје. Метеоролошката станица на Зајчев Рид е основана 1978 година и од тогаш работи со постојани мерења на метеоролошките елементи и појави.
Според досегашните истражувања вршени во Секторот за метеорологија и добиените резултати, Главната метеоролошка станица Скопје е порепрезентативна за Скопската котлина и поширокото урбано подрачје на градот Скопје, за разлика од станицата на Меѓународениот аеродром Скопје чија основна намена се метеоролошки мерења за воздухопловството.
Од наведените причини, како најрелевантни податоци ги предлагаме податоците од Скопје (Зајчев Рид), како современа метеоролошка опсерваторија. Заради претходно кажаното за град Скопје земени се долгогодишни просечни врнежи за периодот од 1981 до 1990 година.

Цели

Нема дефинирани цели

Обврска за известување

Светска метеоролошка организација.

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Воздух, Вода, Почва и користење на земјиште, Природа
Код на индикаторот	MK НИ 051	Временска покриеност	1990-2023
Име на индикаторот	Врнежи	Извор на податоци	Управа за хидрометеоролошки работи
Класификација по ДПСИР	И	Датум на последна верзија	21.09.2024
Тип	А	Подготвено/ажурирано од:	Александар Проданов
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: aprodanov@meteo.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 051 Врнежи	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-91, CLIM 002 Mean precipitation
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	B2/27 Atmospheric precipitation
	Каталог на индикатори за животна средина	57 – Mean precipitation
	SDG – Цели за одржлив развој	13, Climate action
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Топлотен бран се дефинира како период од најмалку шест последователни денови со максимална температура поголема од деведесетиот пецентил за секој соодветен ден (Тмакс > 90ти перцентил). Под вредност дефинирана како „90ти перцентил“ од множество податоци, во овој случај максимални темпаратури, се подразбира вредност на максимална дневна температура поголема од 90 % членови од множеството податоци.

Единици

Број на денови / периоди

Клучно прашање за политиката

Каков е трендот на бројот на топлите бранови и бројот на денови со Тмакс > 90ти перцентил?

Клучна порака

Генерално, иако постојат години во кои нема топлотни бранови, во разгледуваниот период (1990-2023) кај сите мерни локации се забележува тренд на пораст на бројот на топлотни бранови, пораст на вкупниот број на денови со Tmax>90ти перцентил и пораст на средниот број денови по еден период во годините во кои има топлотни бранови.
Генерално бројот на топли бранови е во интервалот 39-48 случаи, вкупниот број на денови е во интервалот 304 – 383, а максималниот број на топлотни бранови на ниво на година се движи меѓу 4 и 5 случаи.
Споредбено, за Лазарополе, кој е на најголема надморска височина, бројот на топлотни бранови не одстапува од другите локации но вкупниот број на денови е помал односно топлотните бранови се пократки.

График 1. Топлотни бранови за Скопје (референтен период 1981-2010)

График 2. Топлотни бранови за Битола (референтен период 1981-2010)

График 3. Топлотни бранови за Гевгелија (референтен период 1981-2010)

График 4. Топлотни бранови за Лазарополе (референтен период 1981-2010)

График 5. Број на денови со Тмакс >90тиот перцентил (референтен период 1981-2010)

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Управа за хидрометеоролошки работи

Оценка

Индикаторот „топлотен бран“ е дефиниран на основа на споредба на дневните максимални температури за периодот: 1990, 1995, 2000-2023 година, со 90тиот перцентил за секој соодветен ден, пресметан за петдневен прозор (+/- 2 дена во однос на конкретен ден во годината), за референтен период 1981-2010 година.
Средниот број на топлотни бранови и нивната вкупна должина (вкупниот број на денови) е пресметан од референтниот период но само од годините во кои има топлотни бранови.
Прикажаните резултати се добиени со обработка на податоци за периодот (1990, 1995, 2000-2023) година, а како референтен се користи периодот 1981-2010. Причина за ова е тоа што низата на податоци во Скопје (1978-2023) е пократка од низите во останатите мерни станици (1951-2023) со што се постигна униформност на податоците и разгледуваните периоди.
Генерално, иако постојат години во кои нема топлотни бранови, во разгледуваниот период (1990-2023) кај сите мерни локации се забележува тренд на пораст на бројот на топлотни бранови, пораст на вкупниот број на денови со Tmax>90ти перцентил и пораст на средниот број денови по еден период во годините во кои има топлотни бранови.
За Скопје максималниот број на топлотни бранови на ниво на година е 5 (2012 и 2019) со 40 односно 49 денови Tmax>90ти перцентил, респективно. Вкупниот број на топлотни бранови во прикажаниот временски интервал е 44 со вкупно 379 денови.
За Битола максималниот број на топлотни бранови на ниво на година е 4 (2007, 2016, 2017, 2021 и 2023) со 30, 31, 32, 32 односно 35 денови Tmax>90ти перцентил, респективно. Но во 2019 година има три топлотни бранови со вкупно 34 денови. Вкупниот број на топлотни бранови во прикажаниот временски интервал е 48 со вкупно 383 денови.
За Гевгелија максималниот број на топлотни бранови на ниво на година е 4 (2012, 2019 и 2021) со 32, 44 односно 28 денови Tmax>90ти перцентил, респективно. Вкупниот број на топли бранови во прикажаниот временски интервал е 43 со вкупно 343 денови.
За Лазарополе максималниот број на топлотни бранови на ниво на година е 5 (2012) со 33 денови Tmax>90ти перцентил. Вкупниот број на топлотни бранови во прикажаниот временски интервал е 39 со вкупно 304 денови.
Генерално бројот на топли бранови е во интервалот 39-48 случаи, вкупниот број на денови е во интервалот 304 - 383, а максималниот број на топлотни бранови на ниво на година се движи меѓу 4 и 5 случаи.
Споредбено, за Лазарополе, кој е на најголема надморска височина, бројот на топлотни бранови не одстапува од другите локации но вкупниот број на денови е помал односно топлотните бранови се пократки.
Во 2023 година на сите локации (освен во Лазарополе) се забележува зголемивање на бројот на топлотни бранови и на нивната должина, во однос на претходната година. Во Лазарополе има 1 (еден) топлотен бран кој траел 6 дена.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Под максимална температура на воздухот се подразбира најголемата температурата на амбиенталниот воздух, мерена во метеоролошки заклон (метеоролошка куќичка) на висина од 2 метри, во периодот од 21:00 часот претходниот ден до 21:00 часот за дадениот календарски ден. Таа се мери на конвенционален начин со стандарден максимален стаклен термометар или со електронски сензор во состав на автоматските метеоролошки станици.

Од измерените дневни максимални температури на воздухот, за секој календарски ден од дефинираниот референтен период се пресметува 90тиот перцентил. За секој календарски ден од разгледуваниот период (1990-2023) се врши споредба на вака пресметаните вредности со максималната температура. Интервалот од шест и повеќе последователни денови за кои Tmax>90ти перцентил се нарекува „топлотен бран“.

Цели

Обврска за известување

Светска метеоролошка организација.

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Воздух, Вода, Почва и користење на земјиште, Природа
Код на индикаторот	MK НИ 005	Временска покриеност	1990-2023
Име на индикаторот	Топлотни бранови (периоди од најмалку шест последователни денови во кои Тмакс > 90ти перцентил)	Извор на податоци	Управа за хидрометеоролошки работи
Класификација по ДПСИР	И	Датум на последна верзија	21.09.2024
Тип	А	Подготвено/ ажурирано од:	Александар Проданов
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: aprodanov@meteo.gov.mk

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 005 Топлотни бранови (периоди од најмалку шест последователни денови во кои Тмакс > 90ти перцентил)	EEA – Европска агенција за животна средина	IND-348, CLIM 047 Heating and cooling degree days
	UNECE – Економска комисија на Обединетите нации за Европа	Нема еквивалент
	Каталог на индикатори за животна средина	48 – Heating and cooling degree days (EEA_CLIM047)
	SDG – Цели за одржлив развој	13, Climate action
	GGI – Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Дефиниција

Индикаторот дава приказ на емисиите од секторот Земјиште, промена на земјиште и шумарство (LULUCF) ги вклучуваат следните категории на земјиште: Шумско земјиште: земјишни површини покриени со шуми и дрвна вегетација, како што е дефинирано со дефиницијата на националната шума. Шумските површини можат привремено да бидат без дрвја ако се случи жетва или бури и ако дрвјата повторно растат на оваа површина; Земјиште: обсечено земјиште, вклучувајќи овоштарници, лозја или агрошумски системи,vдоколку дрвенестата вегетација падне под праговите на дефиницијата на националната шума; Пасишта: пасишта, пасишта или пасишта. Дивата вегетација на пасиштата е вклучена доколку дрвенестата вегетација падне под праговите на дефиницијата на националната шума; Мочуришта: области покриени или заситени со вода цела или дел од годината, како што се тресетите или резервоарите за вода; Населeни места: области со човечки населби или инфраструктура; Други земјишта: гола почва, карпи, мраз и земја што не спаѓа во другите категории погоре. Индикаторот дава и приказ на емисиите и проектираните трендови на антропогените емисии на стакленички гасови (GHG) од секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето за имплементација на постојни политики и мерки (Сценарио за ублажување, with existing measures - WEM) и дополнителни мерки политики и мерки (Поамбициозно сценарио за ублажување, with additional measures – WAM) и Проширено сценарио за ублажување со дополнителни мерки – e-WAM).

Единици

kt(Gg) CO₂-eq – килотони/гигаграми на CO₂ еквивалент. Постојат три стакленички гасови релевантни за секторот LULUCF: јаглерод диоксид (CO₂), метан (CH₄) и азотен оксид (N₂O). CO₂ еквивалентот е вообичаена единица која овозможува собирање на овие различни гасови врз основа на нивниот потенцијал за затоплување. По 5-тиот извештај за проценка на IPCC и како што е договорено за парискиот договор, 1 тон CH₄ = 28 тони CO₂ еквивалент, 1 тон N₂O = 265 тони CO₂ еквивалент и 1 тон CO₂ = 1 тон CO₂ еквивалент.

Клучно прашање за политиката

Каков е потенцијалот на националните капацитети за ублажување на климатските промени?

Клучна порака

Овој индикатор е од суштинско значење за националната политика за ублажување на климатските промени од секторот Земјиште, промена на земјиште и шумарство. Националниот инвентар на стакленички гасови покажува дека овој сектор учествува со 13% во вкупните емисии на стакленички гасови во 2019 година во износ од 1634,36 kt(Gg) CO2-eq. Во однос на уделите на подкатегориите во самиот сектор во 2019 година, најголем удел имаат: Шумски површини (65%), Обработливи површини (12%), Пасишта (12%) и Друго земјште (10%). Во вкупните емисии на стакленички гасови најголем удел има подкатргоријарта Шумско земјиште со 12%. Трендот е многу променлив заради понирење на стакленички гасови од овој сектор секторот шумарство, со исклучок на неколку години кога имаше натпросечен број пожари и опожарени површини.
Според WOM, понираните емисии во секторот Шумарство и други употреби на земјиштето во 2040 година се зголемуваат во однос на 2010 година, но се намалуваат за 13 % во однос на 2016 година. Според WAM и WEM, за време на целиот период 2017 – 2040, категоријата Шумарство и други употреби на земјиштето врши апсорпција на емисиите, која се зголемува за 15 % во однос на 2016 година. Според економската анализа на WEM сценариото, ќе се емитуваат 50,5 % помалку емисии во 2040 година. Мерката со најголем потенцијал за намалување на емисиите на стакленички гасови од овој сектор е Употреба на биолошки јаглен за понирање во земјоделско земјиште и пошумување, а пропишани се уште 10 мерки за намалување на емисиите на стакленички гасови од овој сектор вклучително и секторот земјоделие.

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Национален инвентар на стакленички гасови – (http://inventar.klimatskipromeni.mk)

Трет двогодишен извештај за климатски промени кон UNFCCC, (Извештај за Ублажување на климатските промени - ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019, www.unfccc.org.mk

Оценка

Земјиште, промена на земјиште и шумарство е единствен меѓу секторите што предизвикуваат емисии и понирање на стакленички гасови, коишто се прилично дисперзирани во просторот и многу променливи во времето. Обработливите површини се површини каде што има интервенции од страна на луѓето со цел да се постигнат производни, еколошки и општествени функции. Секторот Земјиште, промена на земјиште и шумарство ги опфаќа категориите Земјиште (Шумско земјиште, Обработливи површини, Пасишта, Населени места и Друго земјиште); Збирни извори и извори на емисии на други гасови од земјиштето што не се CO2; и друго. Емисите на стакленички гасови изразени како kt CO2-eq за период од 2010-2019 година, се прикажани на следниот графикон и може да се види дека трендот е многу променлив, заради големиот удел на шумското земјиште. Уделот на овој сектор во вкупните емисии на стакленички гасови за 2019 година изнесува 17%.

Слика 1 Емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] од секторот Земјиште, промена на земјиште и шумарство по категории за период 2010-2019 година

Емисиите и понорите во овој сектор се главно како резултат на активностите и промените во шумското земјиште (сеча за огревно дрво, пошумување и шумски пожари, итн.) и пренамена од еден вид на употреба на земјоделското земјиште во друга. Секторот Шумарство е главниот апсорбент на стакленички гасови во Република Северна Македонија, и тоа потсекторот Земјиште од секторот Земјиште, промена на земјиште и шумарство. Ова не беше така во текот на неколку години кога бројот на шумски пожари (изгореното земјиште) значително го намали понирањето и овој сектор стана нето-емитувач на емисии. Површината со шумско земјиште, видовите дрвја (зимзелени, широколисни, мешани) и годишното пошумување и сеча на шумите се релативно стабилни. Се проценува дека во 2019 година емисиите во овој сектор се 1059,59 Gg CO₂-eq и земаат учество од 49% во вкупните емисии на стакленички гасови изразени како CO₂-eq во овој сектор и 12% во националните емисии. Емисиите од секторот Шумарство се производ на сечата за огревно дрво, како и на шумските пожари. Најпостојаниот емитувач на CO₂ се домаќинствата што користат огревно дрво за греење. Шумските пожари се втор емитувач на CO2, но тие не се постојани, и нивниот придонес во голема мера зависи од бројот на пожари, површината што ја опфаќаат и видовите дрвја во изгорените подрачја. Другата употреба на земјиштето како обработливо земјиште, пасишта, населени места и друго земјиште учествуваат во CO₂, емисијата, и во некои години може да се земат како значителни извори на емисија на овој стакленички гас. Оваа емисија главно е резултат на претворање на земјиштето од една во друга употребна, при што брзо се отстрануваат значителни количини на надземна и подземна биомаса, кое што се смета за директна загуба.

За да се процени потенцијалот за намалување на емисиите на стакленички гасови при примена на одредени мерки и политики, во рамките на TBUR, направено е моделирање на сектори, кои се составен дел од IPCC методологијата како и секторот Земјоделство, шумарство и користење на земјиште. Резултатите од трите сценраија се прикажани на следниот график.

Слика 2 Проекции на вкупните емисии на стакленички гасови [kt CO2-eq] од секторот Земјоделство, шумарство и користење на земјиште според трите сценарија WOM, WEM и WAM

При креирањето на мерките и политиките предвид беа земени сите релевантни усвоени стратешки и плански документи и беа издвоени 11 мерки се од секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето. За секоја мерка во Извештајот за ублажување на климатските промени даден е табеларен преглед со сите потребни информации, прогресот на имплементација (кој опфаќа временска рамка, очекувани резултати и трошоци, надлежни субјекти и сл.), индикаторот за прогрес како и директни и идниреткни придонеси кон Целите за одржлив развој (Sustainable Development Goals – SDG).

Овие мерки се вклучени во Сценариото за ублажување кое уште се нарекува и Сценарио со постојни мерки (With Existing Measures - WEM). Покрај ова, развиено е и Поамбициозно сценарио за ублажување кое покрај постојните мерки вклучува и дополнителни мерки/политики и заради тоа уште се нарекува и Сценарио со дополнителни мерки (With Additional Measures - WAM), како и Проширено сценарио со дополнителни мерки (Extended With Additional Measures – e-WAM).

Според сценариото без мерки(Without Measures – WOM), понираните емисии во секторот Шумарство и други употреби на земјиштето во 2040 година се зголемуваат во однос на 1990 и 2005 година, но се намалуваат за 13 % во однос на 2016 година.

Според WAM и WEM, за време на целиот плански период 2017 – 2040, категоријата Шумарство и други употреби на земјиштето врши апсорпција на емисиите, која се зголемува за 15 % во однос на 2016 година (или за 147 % во однос на 2005 година).

Според економската анализа на WEM сценариото, мерките во категоријата шумарство најмногу придонесуваат за намалување на стакленички гасови во секторот Зејоделие, земјиште, промена на земјиште и шумарство – со нивното спроведување ќе се емитуваат 50,5 % помалку емисии во 2040 година. За да се постигне ова намалување, потребно е да се вложат 93 милиони евра во периодот 2020 – 2040.

Најголем дел од мерките се однесуваат на приватниот сектор, односно 90 %. Така, примената на био-јаглен може да ја намали количината на јаглерод во почвата, но може да придонесе за порозна структура на површината и хемиски својства кои му овозможуваат да ги собере и задржи хранливи материи, влага и агрохемикалии, како и да обезбеди место за микроорганизми и габите, со што се зголемува плодноста на почвата. Резултат од тоа е поздрава почва што ќе обезбеди поголема количина на вода и хранливи материи на земјоделските култури со промена на климата. Сепак, за многу од мерките постои предизвик со заостанувањето на времето помеѓу тоа кога ќе се спроведе мерка за усовршување и резултатите.

Методологија

Методологија за пресметка на индикаторот

Податоците за сточараство се добиваат од МАКСТАТ базта на Државниот завод за статистика https://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/?rxid=46ee0f64-2992-4b45-a2d9-cb4e5f7ec5ef. За Употребата на земјиштето беа оценети емисиите од шумското земјиште, обработливите површини, пасиштата, мочуришта, населените места и другото земјиште. Бидејќи нема национални емисиони фактори, за сите категории се користеа емисиони фактори, препорачани во Прирачникот на IPCC. Со цел да се подобри квалитетот и конзистентноста на податоците за подрачјата кои спаѓаат во обработливи површини, во Инвентарот во Третиот двогодишен извештај (од кој се преземни податоците) се користеа и дополнителни извори на податоци, како што е Земјината покривка CORINE LAND COVER (CLC).

Проекциите за секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето, и отпад, се пресметани со IPCC софтверот. Дополнително во овој сектор се моделирани две нови мерки во секторот земјоделство, шумарство и користење на земјиштето.

Цели

За да се постигне ефективно намалување на емисиите од стакленички гасови, поставени се секторски цели за намалување на емисиите соодветно, и истите се поставени за 2030 година, во однос на емисиите од 1990:

Шумарство и користење на земјиште - 95% раст на понори

На ниво на ЕУ целта отстранување на 310 Mt CO2- eq до 2030 година, со национални цели за овој секотор за секоја земја членка.
Според WEM сценариото, со спроведување мерките во Земјоделство, шумарство и други употреби на земјиштето, од категоријата шумарство ќе се емитуваат 50,5 % помалку емисии во 2040 година.

Обврска за известување

UNFCCC
Годишен извештај од обработени податоци за животна средина

Општи мета-податоци

Тема	Климатски промени	Поврзаност со други теми/сектори	Земјоделство, Шумарство,
Код на индикаторот	MK НИ 107	Временска покриеност	2010-2040
Име на индикаторот	Проекции за емисии на стакленички гасови	Извор на податоци	Трет двогодишен извештај за климатски промени кон UNFCCC, (Извештај за Ублажување на климатките промени - ИЦЕОР-МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2019 Национален инвентар на стакленички гасови, МАНУ), МЖСПП, UNDP, 2021
Класификација по ДПСИР	П	Датум на последна верзија	13.08.2024
Тип	А	Подготвено/ ажурирано од:	*
Фреквенција на публикување	Годишно	Контакт	e-пошта: a.krsteska@moepp.gov.mk

*) Индикаторот е за првпат подготвен оваа година од страна на надворешен консулатант

Поврзаност со други индикатори

МК НИ 057 Eмисии на стакленички гасови од секторот земјоделство, шумарство и употреба на земјиште	EEA - Европска агенција за животна средина	IND-37/CSI 010, CLIM 057 Greenhouse gas emissions from land use, land use change and forestry in Europe
	UNECE - Економска комисија на Обединетите нации за Европа	Нема еквивалент
	Каталог на индикатори за животна средина	43 - Total greenhouse gas (GHG) emission trends and projections
	SDG - Цели за одржлив развој	13, Climate action
	GGI - Индикатори за зелен раст	да
	Кружна економија	не

Извештаи

Легислатива

Резиме

1. Што се случува?

2. Зошто се случува?

3. Дали имаме национална цел?

4. Дали националната цел е постигната?

5. Клучни пораки за темата

6. Кои активности се/треба да се превземат?

Мени за пристапност