Instrumentet për Ndihmë Para-Aderimit (IPA) është një instrument kyç në strategjinë e para-anëtarësimit të Komisionit Evropian. Qëllimi kryesor i IPA-së është të ndihmojë vendet në përputhjen e tyre me standardet dhe politikat e Bashkimit Evropian, duke përfshirë ligjin e Bashkimit Evropian (acquis communautaire) në procesin e anëtarësimit të tyre në Bashkimin Evropian, dhe të ndihmojë këto vende për të përmbushur kriteret e para-anëtarësimit, si dhe kriteret politike, ekonomike dhe ligjore të Kopenhagës për anëtarësimin në BE, duke forcuar kapacitetet e administratës dhe përgatitjen për programet, menaxhimin dhe zbatimin e fondeve të kohezionit, strukturor dhe zhvillimit rural të BE pas anëtarësimit në Bashkimin Evropian.
IPA 2007-2013 (IPA I)
IPA u krijua si rezultat i reformës së Komisionit Evropian për ndihmën e jashtme, ku korniza ligjore për rregullimin e marrëdhënieve u zgjerua me përgatitjen e perspektivës financiare 2007-2013. IPA u krijua si një instrument i vetëm i para-anëtarësimit për periudhën 2007-2013, i cili zëvendësoi programet e mëparshme të ndihmës si PHARE, ISPA, SAPARD, CARDS dhe Instrumentin për Ndihmë Para-Aderimit për Turqinë. IPA u krijua me Rregulloren e Këshillit nr. 1085/2006, më datë 17.07.2006 (Rregullorja Kornizë IPA), ndërsa rregullat për zbatimin e IPA-s janë përcaktuar me Rregulloren e Komisionit Evropian nr. 718/2007 më 12.06.2007 (Rregullorja e Zbatimit të IPA). Në kuadër të IPA I janë zbatuar disa projekte.
IPA2014-2020 (IPA II)
IPA në mbështetje të Bashkimit Evropian vazhdoi të funksionojë për perspektivën financiare /periudha 2014-2020, përmes Instrumentit të njohur më gjerësisht si IPA II.
Përdorimi i fondeve nga IPA II përcaktohet nga Rregulloret përkatëse (Rregullorja (BE) Nr. 231/2014 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e datës 11.03.2014 për krijimin e IPA II (Gazeta Zyrtare L, 15.03.2014) , Rregullorja (BE ) Nr. 236/2014 e Parlamentit dhe Këshillit Evropian e datës 11.03.2014 për përcaktimin e rregullave dhe procedurave të përbashkëta për zbatimin e instrumenteve të Bashkimit Evropian për financimin e veprimit të jashtëm (Gazeta Zyrtare L, 15.03.2014) dhe Rregullorja ( BE) Nr. 447 /2014 për zbatimin e Komisionit për rregullat e veçanta për zbatimin e Rregullores (BE) nr.231/2014), të Parlamentit dhe Këshiit Evropian për krijimin e IPA II Gz. Zyrtare L 132, më 03.05.2014) sipas të cilit fondet IPA menaxhohen në mënyrë të decentralizuar sa herë që është e mundur. Menaxhimi i decentralizuar i fondeve nga ndihma IPA është krijuar për të mundësuar menaxhimin e fondeve nga vendet përfituese të ndihmës. Gjatë menaxhimit të decentralizuar të fondeve të ndihmës IPA, Komisioni i Bashkimit Evropian i delegon një pjesë të kompetencave të tij vendit përfitues. Përpara marrjes së vendimit për transferimin e kompetencave për menaxhimin e decentralizuar për një komponent konkrete, program ose masë të caktuar në vendin përfitues, Komisioni Evropian kërkon përmbushjen e disa kritereve në lidhje me sistemet e menaxhimit dhe kontrollit, si dhe kushtin që të jenë akredituar akreditimet kombëtare, miratuar dhe hyrë në fuqi. Gjithashtu, përpara transferimit përfundimtar të kompetencave për menaxhimin e decentralizuar, Komisioni rishikon sërish akreditimet kombëtare, procedurat dhe strukturat e secilit prej organeve dhe autoriteteve që janë pjesë e strukturës së menaxhimit të ndihmës para-anëtarësuese IPA në vendin përfitues. Vendimi për transferimin e kompetencave për menaxhimin e decentralizuar të ndihmës IPA për zbatimin e një programi të caktuar përmban një listë të kontrolleve që kryhen nga Komisioni Evropian.
IPA 2021-2027 (IPA III)
Bashkimi Evropian miratoi një sërë rregulloresh që rregullojnë rregullat për zbatimin e instrumenteve të ndihmës së jashtme të Bashkimit Evropian. Rregullorja 1529/2021 e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit për krijimin e Instrumentit për Ndihmë Para-Aderimit (IPA III), u miratua më 15 shtator 2021. I njëjti rregullon rregullat e përgjithshme në lidhje me ndihmën IPA III, objektivat dhe fushat prioritare të ndihmës, planifikimin strategjik, zbatimin, paketën financiare dhe dispozita të tjera specifike vetëm për Instrumentin e Ndihmës Para-Aderimit (IPA III). Sipas strukturës, IPA III ndahet në 5 dritare dhe 17 prioritete tematike, përkatësisht:
- Dritarja 1: Sundimi i ligjit, të drejtat themelore dhe demokracia;
- Dritarja 2: Qeverisja e mirë, harmonizimi i legjislacionit, marrëdhëniet e mira fqinjësore dhe komunikimi strategjik;
- Dritarja 3: Axhenda e Gjelbër dhe Lidhshmëria e Qëndrueshme;
- Dritarja 4: Konkurrueshmëria dhe rritja gjithëpërfshirëse dhe
- Dritarja 5: Bashkëpunimi territorial dhe ndërkufitar.
Brenda dritares 3: Axhenda e gjelbër dhe lidhje e qëndrueshme, janë parashikuar prioritetet tematike 1 – Mjedisi dhe ndryshimet klimatike dhe 2 – Transporti, ekonomia dixhitale, shoqëria dhe energjia.
Sektori për Zbatimin e Instrumentit për Ndihmë Para-Aderimit (IPA) kryen këto punë dhe detyra:
- Kryen funksionin e strukturës IPA të ministrisë në kuadër të IPA II dhe të Organit të menaxhimit të programeve mjedisore në përputhje me kompetencat e parashikuara në marrëveshjet financiare me BE-në për programet përkatëse mjedisore, dekretin për krijimi i strukturave dhe marrëdhënieve ndërmjet strukturave për menaxhimin e IPA-s dhe marrëveshjeve operacionale për IPA-n;
- Kryen prioritizimin e reformave në kompetencë të Ministrisë që do të mbështeten nga fondet nga Instrumenti i Ndihmës Para-anëtarësimit të BE-së (IPA);
- Kryen planifikimin e programeve dhe projekteve në Ministri që do të financohen nga IPA, në koordinim me ndihmën e donatorëve të tjerë;
- Siguron monitorim të vazhdueshëm të rregullave të KE, PRAG dhe FIDIC për zbatimin e procedurave të tenderit për projektet IPA;
- Monitoron dhe drejton zbatimin e projekteve dhe programeve në Ministri që financohen nga IPA;
- Krijon dhe mban një sistem funksional kontrolli në lidhje me zbatimin e projekteve IPA, nëpërmjet procedurave të punës me shkrim dhe marrëveshjeve me autoritetet përkatëse, si dhe nëpërmjet kontrollit të punës së përditshme të sektorit;
- marrëveshjet me autoritetet përkatëse, si dhe nëpërmjet kontrollit të punës së përditshme të sektorit;
- Siguron burime financiare, njerëzore dhe materiale për zbatimin në kohë, efikas dhe efektiv të projekteve IPA në Ministri; Monitoron qëndrueshmërinë e rezultateve të projekteve IPA në Ministri, si dhe rezultatet e reformave dhe ndryshimin që ato bëjnë në shoqëri etj.
Puna e Sektorit për Zbatimin e Instrumentit për Ndihmë Para-Aderimit (IPA) kryhet përmes tre njësive: